Por que celebrarmos Carvalho calero?

A pergunta que titula este artigo pode parecer capciosa. No meu xuízo, non o é, quizabes influída por un costume das miñas aulas, cal é o de formular cuestións antes de oferecer respostas, informacións e contidos. Para que vale a lingua galega? Ou: por que coñecer e estimar a literatura galega? Perguntémonos, logo, por que cómpre celebrar Carvalho Calero neste 2020. Responderemos esquematicamente: a) porque o merecen a súa persoa e a súa obra; b) porque a súa vida e traxectoria abranxen un século XX á galega que coñeceu acontecementos fundamentais da nosa historia contemporánea, de que el foi testemuña e/ou protagonista; c) porque é artífice directo e perseverante da construción cultural galega dese século; d) por ser o escritor da súa xeración que máis e mellor contribuíu ao engrandecemento da literatura galega en todos os xéneros; e) porque a súa obra estritamente de creación literaria (poesía, teatro, narrativa) abondaría, alén da súa inmensa obra científica, para lle consagrar o Día das Letras Galegas, (re)editar a súa obra completa e celebralo, en fin, co estudo e a divulgación debida. A cita de Lois Tobío con que principia este artigo é dabondo elocuente: en poucas palabras, está oferecendo un retrato sintético do noso autor que o define con xusteza, quer do ponto de vista psicolóxico, quer como intelectual e servidor da cultura galega en campos variados e complementares. Trataremos de dar fe desta súa dedicación, examinándoa a través de tres espellos. O nome do noso autor consta de tres palabras trisílabas. Tres serán, pois, os lados do poliedro que consideremos. A súa obra como poeta 1. Utilizamos aquí o termo, no seu sentido clásico, como creador literario, como artista da palabra, por tanto, con servizo á poesía propriamente dita como ao teatro e á narrativa. É aquela, a poesía, a súa dedicación primeira, xa desde neno, con escrita e publicación de poemas en prensa de Ferrol e da emigración. O seu libro Vieiros, publicado aos seus vinte anos, en 1931, pola editora Nós, é xa un libro de selo persoal, xebrado da notoria influencia modernista dos seus primeiros ensaios: combinatoria de evocacións persoais, reflexión erótica, enigma da figura feminina en varias imaxes, procura, en fin, da "lonxana Beleza", como escrebería na dedicatoria do libro a Rodrigo Sanz. É aquela, a poesía, a súa dedicación primeira, xa desde neno O seguinte libro poético de pre-guerra, O silenzo axionllado (1934) apóntase claramente á avanguarda estética do momento, ao xeito de autores como Blanco Amor ou Amado Carballo. Anxo de terra (1950) e Poemas pendurados dun cabelo (1952) foron parcialmente compostos en plena guerra e inmediata posguerra, e Salterio de Fingoy (1961) pódese inscreber na poesía existencialista. Poemas destes libros, antologados polo proprio autor, serán obxecto da colección Pretérito imperfeito (1927-1961) (1982), "prólogo" da titulada Futuro condicional (1961-1980), onde o escritor retoma a súa vella vocación a efeitos de publicación (a escrita continuaría sempre ao longo da súa vida). Ora, na derradeira década da mesma, xa septuaxenario, vainos sorprender e admirar coa publicación de dous volumes que, en por si, e en solitario, farían del un dos mellores poetas das nosas letras. Son Cantigas de amigo e outros poemas (1985-1986) (1986) e Reticências… (1987-1990), publicado postumamente (1990), ambos de extraordinaria calidade e estremecida fondura lírica. Son o seu testamento poético: os vellos temas alíanse a novas penetracións filosóficas e históricas. O destino do home no mundo, a transcendencia posíbel, a dureza do vivido, o rol do poeta verbo da súa obra, o conflito amoroso, a consciencia implacábel da finitude, o desvalimento humano face a un destino cuxo control escapa de humanas mans. 2. O teatro –quizabes a parte da súa obra máis descoñecida, a pesar das múltiplas representacións da súa Farsa das zocas– foi arte cultivada por el desde moi novo. En 1982 publicará o seu Teatro completo, coas seguintes pezas: O Fillo, Isabel, A Sombra de Orfeu, Farsa das zocas, A árbore, O Redondel, Auto do Prisioneiro e Os Xefes: as cinco primeiras datan xa dos anos 30 e 40; a sexta (adaptación dun drama de Li Hsing-Tao), de 1951; a sexta, de 1969; a derradeira, de 1980. A súa dedicación á arte teatral non é distractiva ou ocasional. A súa dramaturxia revela un consumado oficio e unha vontade clara de acorporar este xénero nas letras galegas, tan precisado non só de leitura senón da súa existencia plena: a representación. O problema da identidade persoal; a maternidade; a homenaxe á literatura popular galega; a psicoloxía do artista face a personalidades femininas; o comportamento do estamento militar en situación bélica… darán vida e movemento a este proteico drama humano. Xa septuaxenario, Carvalho vainos sorprender e admirar coa publicación de dous volumes que, en por si, e en solitario, farían del un dos mellores poetas das nosas letras 3. Tamén en 1984 editaría a súa Narrativa completa, composta pola seguintes pezas: A gente da Barreira, Os señores da Pena, O lar de Clara, As pitas baixo a chúvia, Os tumbos, A cegoña e Aos amores seródios. A primeira merece salientarse por ser a primeira novela galega de posguerra: novela de época, magnífico documento sociolóxico e histórico dun longo período galego, no XIX e no XX. Varios relatos achégannos preciosos testemuños da infancia e da propria vida do autor. ‘Scórpio’ é realmente unha novela de novelas, onde varios Carvalho van comparecer A derradeira é un monumento á metaliteratura, cun tratamento da materia absolutamente novidoso, como o será –en clave parabólica– o seu relato (asinado co pseudónimo Namiq Ziyá) "Provérbios otomanos: De Selim a Solimán", publicado en 1985. Ora, fóra daquela recompilación, álzase a súa novela por antonomasia: Scórpio (1987), realmente unha novela de novelas, onde varios Carvalho van comparecer: recreación do tempo biográfico e do tempo histórico galego e español dos anos 20 e 30; a profunda turbación da guerra civil; o vello problema da identidade humana, do contraste entre semblante (coñecido por polifonía de personaxes) e interior (enigmático) do individuo; a crónica dun tempo conflituoso onde se desvendan as verdades agochadas ou disimuladas. Galardoada co premio español da Crítica, coñeceu unha outra edición en vida do autor (1989) e acadou grande suceso de leitores e comentaristas. E aínda… Aínda fica por nomear unha obra científica descomunal, en cantidade e calidade, ao longo de seis décadas, desde a súa máis precoz mocidade até os derradeiros días de vida. A súa utilísima Gramática… (1966, con sete edicións); a súa imprescindíbel e monumental Historia da Literatura Galega Contemporánea (1963, 1975, 1981); libros, centos de estudos, críticas literarias, recensións, homenaxes, palestras por todo o país e fóra del, artigos tanto en revistas especializadas como en prensa de difusión xeral… Un caudal de bon facer, de sabedoría e de afán de servizo á súa nación, indeclinábel desde as súas primeiras colaboracións no "Centro Obrero de Cultura", de Ferrol, pasando polas páxinas de A Nosa Terra e Nós e decisivos escritos de mocidade, até o labor na cátedra universitaria e a colaboración directa e xenerosa con toda a cultura galega nacional dos anos 70 e 80. Aínda fica por nomear unha obra científica descomunal, en cantidade e calidade, ao longo de seis décadas Témonos ocupado deste labor noutros lugares. As liñas que anteceden son só, pois, un convite á leitura da súa obra literaria, a dun escritor que o foi durante toda a súa vida, en ben da súa amada Galiza, por tanto, de todas e todos nós.