Cela: delator voluntario do franquismo

"A máis nobre función dun escritor é dar testemuño, como acta notarial e como fiel cronista, do tempo que lle tocou vivir". É unha das frases que deixou para as hemerotecas o único Premio Nobel con sotaque galego, Camilo José Cela, unha figura admirada por moitas pola súa maneira de escribir, pero que tamén demostrou ao longo da súa vida unha sombra máis que escura. Habituais e socialmente aceptados foron os seus malos modos, contestacións malencaradas e mesmo insultos, pois non facían máis mal que o de impresionar as orellas que os escoitaban. Porén, hai unha faceta de Camilo José Cela que pasou case totalmente desapercibida, pero que amosa unha personalidade moito máis perigosa. O escritor de Iria Flavia quixo ser chivato. Era marzo de 1938 e transcorría xa ano e medio do levantamento falanxista encabezado por Francisco Franco cando Cela, daquela un mozo de 21 anos, enviaba unha carta ofrecendo os seus servizos como delator ao comisario xeral de Investigación e Vixilancia, a policía política. Na misiva, o que aínda non era escritor preséntase voluntario para "querendo prestar un servizo á Patria axeitado ao seu estado físico, aos seus coñecementos e ao seu bo desexo de boa e vontade, solicita o ingreso no Corpo de Investigación e Vixilancia. Que tendo vivido en Madrid e sen interrupción durante os últimos 13 anos, cre poder prestar datos sobre persoas e condutas, que puidesen ser de utilidade. Que o Glorioso Movemento Nacional se produciu estando o solicitante en Madrid, de onde pasou con data 5 de outubro de 1937, e que por iso mesmo cre coñecer a actuación de determinados individuos". Víase entón o padronés como un elemento de grande eficacia e utilidade para o novo réxime xurdido da sublevación, pois coa información e os contactos que mantivera neses 13 anos en Madrid podía permitir a caza de rojos e individuos con actitudes contrarias á ideoloxía propugnada por Francisco Franco. O documento orixinal ten pasado por moitas mans e existen copias en diferentes rexistros, como unha atopada por unha muller que traballou durante un tempo no consistorio de Mondariz. Pero a faceta de Camilo José Cela, galego universal gañador do Nobel, como chivato represor segue a levar unha pátina de opacidade. No momento no que Cela realiza esta petición, Galiza é zona dominada polo bando nacional, na que rexe a nova organización impulsada polo autoproclamado Goberno de Franco en Burgos no mes de xaneiro, malia sobrevivir pequenos conatos de rebelión contra o exército franquista. O futuro Nobel, con domicilio na avenida da Habana 23 e 24, un palacete da actual Cidade Xardín da Coruña que agora está á venda por case tres millóns de euros, é entón estudante do corpo pericial de Aduana e declarado "inútil total" para o servizo militar polo Tribunal Médico Militar de Logroño, a praza na que prestara servizo como soldado do Rexemento de Infantería de Bailén número 24, no bando sublevado. Como sinalan os autores Antonio Lorente Medina e Julio Francisco Neira Jiménez, alí chegara despois de que o inicio da Guerra Civil o sorprendera convalecente en Madrid por unha tuberculose. Aínda que entón, e debido a esta doenza, fora considerado "inútil" para estar no exército, Cela logrou saír da capital para trasladarse a Valencia a mediados de 1937, e desde alí, e de acordo coa súa ideoloxía conservadora, incorporouse ás filas de Franco en Logroño. Na batalla foi ferido, declarado definitivamente "inútil" e enviado de volta para a Galiza. Pero na Coruña atopou outra fórmula de lealdade ao réxime: "Que non ten carácter de definitiva esta petición, e que se entende soamente polo tempo que dure a campaña, ou mesmo para os primeiros meses da paz se en opinión dos meus superiores son de utilidade os meus servizos. Que por todo o exposto solicita ser destinado a Madrid, que é onde cre poder prestar servizos de maior eficacia, ben entendido que se a xuízo de V.E. son máis necesario en calquera outro lugar, acato con todo entusiasmo e con toda disciplina a súa decisión". Coincide a petición do de Iria Flavia co momento en que o exército sublevado ocupa Catalunya. De feito, La Hoja del Lunes do 4 de abril de 1938 fai fincapé en que "Lérida volveu ser de España", e que as forzas do xeneral Yagüe ocuparan a capital do Segre. Este feito ten tanta relevancia que o gobernador civil da Coruña, Julio Muñoz Aguilar, escribe unha nota na portada da publicación na que se fai eco do éxito e ordena acudir ás 12 horas do día seguinte a unha manifestación convocada no Obelisco da cidade herculina. "O voso posto está na rúa, vibrando de emoción ante o nome de España e o Caudillo", sinala Muñoz de Aguilar, que tamén pide unha oración polos caídos e que as varandas da cidade luzan as bandeiras de España coas cores vermella e gualda. Para demostrar a obrigatoriedade da presenza na marcha, estabelécese tamén que desde as 11.30 e até as 13 horas se fechen os comercios, os bancos, os centros oficiais e os obradoiros non militarizados. "II Ano Triunfal", remata a nota do gobernador civil, co emprego exactamente da mesma fórmula utilizada na misiva de ofrecemento por Camilo José Cela. Censor na Posguerra Non se coñece máis sobre se a súa candidatura foi admitida ou rexeitada, pero o que é certo é que na Posguerra comezou a exercer como censor, un labor que realizou entre os anos 1943 e 1944 desde as oficinas da Sección de Información e Censura do Glorioso Movemento Nacional, baixo as ordes do ideólogo falanxista Juan Aparicio, o mesmo que o leva a colaborar en publicacións controladas pola Delegación Nacional de Prensa como El Español ou La Estafeta Literaria, e grazas ao que obtivo o carné de xornalista. As súas ideas reflectíanse nos seus artigos –malia que é ben certo que tamén el sufriu a tesoira da censura en obras como La familia de Pascual Duarte–, como é o caso dun na revista El Alcázar do ano 1949, no que lanza unha carta aberta a Millán Astray, fundador da Lexión. "A guerra non é triste, porque levanta as almas. A guerra non é triste, porque nos templa o sangue. A guerra non é triste, porque nos ensina que, fóra da bandeira, nada, nin aínda a vida, importa", escribe o padronés. Xa desde moi novo deixou claro Camilo José Cela o seu gusto por aproximarse ao poder. Moitos autores consideran isto, xunto á súa ideoloxía conservadora, quer a razón pola cal se ofreceu a ser un delator quer a que o levou a traballar como censor para o réxime franquista, un labor grazas ao cal tamén puido construír a súa carreira literaria. Mesmo nos anos 60 observan algunhas expertas que Cela fixo de delator de escritores intelectuais e disidentes. Nun artigo publicado no ano 2004 no diario británico The Guardian, o historiador Pere Ysas, da Universitat Autónoma de Barcelona, asegurou que tiña nas súas mans un informe interno dirixido a un Manuel Fraga que era o ministro de Turismo da época na que o escritor de Iria Flavia –xa recoñecido como autor– suxería que subornara algúns escritores para recuperalos para a causa do réxime franquista, unha actividade que mesmo tiña un orzamento: 20 millóns das antigas pesetas. O informe ten como base unha conferencia de autores que tivo lugar en 1963 –na que estaban, entre outros, Aleixandre, Laín Entralgo, Bergamín, Buero Vallejo ou Celaya– e di, entre outras cousas, que 42 dos 102 asinantes –intelectuais da época– dunha carta que denunciaba a violencia policial contra mineiros en folga en Asturias eran membros do Partido Comunista. Cela, supostamente, explicoulle a Fraga que tivera coñecemento desta carta durante o encontro de artistas, e que precisamente abandonou a conferencia por esta denuncia contra o conflito asturiano. Esta protesta, tamén coñecida como "la huelgona" ou "a folga do silencio" tivo lugar durante a primavera de 1962 e durou dous meses, nos que numerosos mineiros foron deportados e outros moitos sufriron unha durísima represión. O que comezou co despedimento de traballadores no pozo Nicolasa rematou coa mobilización de preto de 65.000 obreiros de diversas industrias. Estes manifestáronse de xeito pacífico, silencioso e cun pouso de gran solidariedade, chave para manterse contra os franquistas, o que deixou estrañado o réxime. No entanto, ao paso do primeiro mes das protestas a situación complicouse debido a problemas de subsistencia, e algúns crebafolgas tentaron volver traballar. Entón, mulleres integradas no Partido Comunista resolveron continuar e organizar piquetes, ademais de crear redes solidarias para conseguir víveres. As reivindicacións foron finalmente concedidas, en parte, polo ministro xeral do Movemento, José Solís: melloras salariais, revalorización das pensións, anulación dalgunhas sancións e mesmo liberdade para os detidos, uns 400 traballadores. Precisamente os solidarios coa protesta mineira sinalaba daquela Cela na súa vertente de chivato, segundo Ysas. Entre os primeiros aos que suxería "recuperar" estaba o médico, historiador, ensaísta e filósofo Pedro Laín Entralgo, porque tiña un carácter máis feble que outros antifranquistas do grupo de artistas, segundo o escritor de Iria Flavia. Vontade "Non hai nada que indique que lle pedisen axuda, parece que simplemente o fixo por propia vontade", sinala Pere Ysas sobre o chivatazo de Cela, e afonda en que non ten probas de que esta operación se activase. O que si explica é que semella que Fraga era consciente de que Camilo José Cela estaba a intentar facer méritos para conseguir maior status e recoñecementos. O mellor Cela, o máis prolífico como académico na Real Academia Española, é o Cela da Posguerra, ben sexa casualidade, labor das musas ou certa simpatía do e polo réxime. Sinala a experta Mariángeles Rodríguez Alonso, da Universidade de Murcia, que aceptar ou asumir a censura –cando menos superficialmente– era entón indispensábel para acceder ao sistema e ter posibilidades de publicación: "Os censores tendían a impoñer, non unha ideoloxía concreta, senón un rexeitamento a toda reflexión ideolóxica sobre fenómenos sociais ou de convivencia. A participación do cidadán na función política tiña que ser mínima e meramente externa, porque o que interesaba era fomentar o desinterese político". Dicía o escritor Dionisio Ridruejo que Cela tiña unha "estratexia da fama, o culto á personalidade e a vontade imperativa". E xa fose por un sentimento xenuíno de asunción da causa falanxista ou por medrar a calquera custo dentro do movemento franquista, o certo é que o marqués de Iria Flavia foi un delator por vontade propia.