Arredor dos "Poemas mexicanos" (e de "Rumba") de F. Delgado Gurriarán

"O terceiro tipo de poemas que atopamos en Galicia infinda é o que ofrece máis novedade. É o tipo ao que pertencen os ´Poemas mexicanos-, nos que o autor descrebe paisaxes e ambientes das terras aztecas cunha técnica que é en principio é a mesma que Amado Carballo popularizóu, e, por certo, non allea á poesía nacional mexicana nun intre do seu desenvolvimento. Algúns destes poemas son en realidade cáseque bilingües, están escritos nunha especie de creolo galego mexicano, pois é tan considerabre en ocasións o número de voces nahuatles que conteñen, que a súa comprensión cabal esixe certos coñecimentos da fala do país (...) Estes poemas mexicanos, arrequentados e organizados con arregro a un plan, houberan podido constituir por sí sos un libro que resultaría máis homoxéneo que o que agora os contén. Asimesmo constituirían unha experiencia poética e lingüística de interés dentro do campo da cultura galega". A longa cita que vimos de reproducir forma parte do comentario, recensión, que Ricardo Carvalho Calero levou a cabo en 1964, desde as páxinas da revista Grial (número 4), respecto do segundo libro de poemas (1963), Galicia infinda, asinado por Florencio Delgado Gurriarán. Xa en 1975, o profesor ferrolán incorporou dito texto, sen efectuar ningunha modificación ou engadir calquera nota a pé de páxina, a esoutro volume da súa autoría: a canónica Historia da literatura galega contemporánea. Pois ben; non foi até fins do pasado século cando as opinións de D. Ricardo comezaron a ser matizadas por parte dos novos analistas e investigadores das nosas letras. Deste xeito, nun traballo datado en 1999 –"Un caso de mestizaxe cultural na literatura galega do exilio: os poemas mexicanos de F. Delgado Gurriarán"-, Mª.X. Lama López viña cuestionar, e con razón, ese carácter de composicións redactadas nun (suposto) "galego creoulo" así como a posíbel intención por parte do poeta valdeorrés de conformar calquera sorte de proxecto aos efectos. E é que, mesmo nun exame puntual dos referidos poemas -e, xa non digamos, desde unha análise detida dos mesmos- é dodado comprobar que o emprego de vocábulos procedentes das linguas indíxenas do país americano (e por máis que estes figuren xa nos títulos dos propios textos, xa en posicións marcadas dentro deles), apenas se limita a certos topónimos, instrumentos musicais, bailes e danzas ou nomes dalgunhas plantas. En consecuencia, e malia o forte poder evocativo, trátase dun material ben escaso como para podermos aceptar a expresión, ou tan sequera o deseño, dunha vontade lingüística conformada polo afán de redactar versos nese, suposto, galego-creoulo do que falaba Carvalho Calero. Polo demais, se visionamos as liñas de calquera destas composicións, comprobaremos que a lectura das mesmas non ofrece especiais dificultades, tal vén ser o caso da titulada "Xacaranda", onde atopamos: A esta terra da infinda primadeira a nosa primadeira vai chegar e a xacaranda teima en estoupar, foguete malva, ma mañán marceira (...) Orballada de frores no chan deita, a choiva malva-azul o parque enfeita... E verde muiñeira polo vran, peneira o ardente sol, coas súas folliñas de bris arrandeadas, e as herbiñas recadan, a bulir, a lus do chan, En todo caso, o que si non deixa de sorprender -e tal e como de novo foi anotar Mª X. Lama López na súa aproximación- é que, diante da "escasa atención prestada á realidade próxima, ao novo mundo en que están vivindo" por parte dos autores da emigración/exilio galego, F. Delgado Guarriarán veña romper con dita norma -polo menos, nunha parte da súa obra- e si que traslade a súa experiencia na outra ribeira do Atlántico, ou sequera unha parte da mesma, aos versos dun volume que, por outra parte, non deixa lugar para as dúbidas desde o rótulo que os preside: Galicia infinda. Afán por artellar, daquela, unha determinada experimentación lingüística? Presenza dun alto número de voces nahuatles? De certo que calquera lector dos nosos días pode comprobar que, desta volta, o entusiasmo arrebatou a obxectidade do autor da Historia da literatura galega contemporánea. Porén, se non semellante interese, por que tal inclusión, e caracterización dos poemas, dentro de Galicia infinda? Uns versos, polo demais -e aí si que vimos coincidir con Carvalho Calero e aínda tamén co xuízo doutro especialista na obra de Delgado Gurriarán, como é o caso de Miro Villar- que están, certamente, entre o mellor da produción poética do valdeorrés. Ben; digamos que, en 1964, o autor da Historia... estaba lonxe de coñecer os pormenores do roteiro persoal de Florencio; de feito, tan só por volta de 1968 -segundo relata no seu, imprescindíbel, traballo, Ricardo Gurriarán-, e no transcurso da primeira viaxe efectuada a terras galegas desde o exilio mexicano, foi cando o autor de Bebedeira coñeceu, primeiro, a Francisco Fernández del Riego -con quen mantivera, iso si, unha importante e amigábel correspondencia durante anos- e, a seguir, a Ramón Piñeiro, D. García-Sabell e mais o propio polígrafo nado en terras ferrolás. Porque acontece que os catorce -en realidade, trece, como veremos liñas adiante- "Poemas mexicanos", incorporados a Galicia infinda -os máis deles, aparecidos primeiro na revista Vieiros (1959-1962)- constitúen o resultado da experiencia vital do mesmo Delgado Gurriarán durante o exercicio das súas tarefas profesionais (xa como vendedor de aceites, fertilizantes... xerente divisional dunha empresa farmacéutica) a través de varios estados do oeste de México durante os anos 40 e 50. Unha ruta da que, polo demais, vén dar noticia o poeta de Galicia infinda en textos como "O viaxeiro": E vou sen inquedanza viaxeira, pois xa teño nas sens lixos de foula, co anceio de voltar, criancil troula é, para min, ataxenta ventureira. Camiño con disfrace de estraverso, como calquera comercial axente, a visitar galenos e farmacias. Agora ben; se, dunha parte, o noso autor si que nos dá noticia da admiración que nel produce a sensualidade, a beleza, o abraio... diante das novas terras, acontece que ese novo mundo entra en contraste con aqueloutro nativo, presente arreo na súa memoria-, dando lugar para a saudade, a morriña... Deste xeito, cando o valdeorrés describe os xeitos dun xarabe tapatío -peza típica do folcore mexicano máis enxebre-, devén incapaz, ao tempo, de non anotar esoutro ritmo da muiñeira e aínda facer lembranza das rendas de Camariñas: O xarabe tapatío -ledo como un rechouchío, é unha danza rebuldeira -parente da muiñeira. É, nun baileio, bailado -e cos pés, repenicando as pernas das rapaciñas- fan rendas de Camariñas. En fin, trátase dunha perseveranza que atopa alicerce, unha e outra vez, na comparación das dúas realidades: a mexicana, si, pero tamén esoutra do país arelado. Daquela, contemplando as prazas, avenidas... de Morelia, nos ollos de Delgado Gurriarán véñense deliñar esas, tan devezadas, que deixou na outra beira do océano: Na volta dunha rúa veise a casa da Troia... Baixo un manto soalleiro, Morelia silenzosa é loira Compostela, esquecendida das choivas. E sinalamos liñas atrás que, en realidade -e malia que contemos catorce nas páxinas de Galicia infinda-, veñen ser trece os "poemas mexicanos", entendendo por tales aqueles compostos no país americano e que nos ofrezan datos arredor das realidades do mesmo. Porque, en efecto, dentro do conxunto do que estamos a falar aparece aínda unha outra composición, a titulada "Rumba"; sen dúbida, e polo seu contido, un texto especialmente significativo no conxunto da produción do noso poeta. Pois ben; sucede que, de certo, "Rumba" non foi escrito en México nin tampuco vén reflectir unha experiencia vivida naquel país por Florencio. Antes ben, trátase dun poema que o poeta de Córgomo -conxuntamente con outras oito composicións da dúa autoría- fora enviar antes do inicio da Guerra Civil para que formasen parte da antoloxía, en varios volumes, da lírica galega do momento que X. Filgueira Valverde estaba a preparar para que fose editada en 1937, con motivo do centenario do nacemento de Rosalía de Castro, e que só puido ver a luz pública en 2008. Cal pode ser, en consecuencia, a orixe de "Rumba" e cal o motivo de que Delgado Gurriarán a fose incluír dentro dos "Poemas mexicanos"? Respecto da primeira pregunta, coido que cabe considerar que o texto estea a reflectir as imaxes -e as percepcións, diante delas- dalgún espectáculo vivido, acaso, polo noso poeta en Madrid durante algunha das súas estadías na capital española nos primeiros anos da Segunda República. Canto á incorporación dentro dos "Poemas mexicanos", o certo é que o poema fora publicado xa, antes que en Galicia infinda, na revista Saudade (México, 1948). Ben puido acontecer que, quince anos máis tarde, o noso autor trabucase as datas e considerase que o escribira xa instalado en terras mexicanas. Como tambén cabe pensarmos que chegou á conclusión de que a temática, o ton... cadraban ben coa "mexicanidade" e de aí que entendese a súa inclusión. Mais en calquera caso, e xustamente por esa mesma temática, tonalidade... "Rumba" forma parte doutro episodio dentro da lírica do valdeorrés: exactamente ese no que figuran as súas composicións de carácter erótico. Mais a descripción e análise das mesmas sería motivo, desde logo, doutro novo labor.