Arquitectas: mulleres esquecidas

O nome é o primeiro signo distintivo dunha persoa. O que non ten nome, o que non é nomeado, é como se non existise. Hai profesións (especialmente as de prestixio) no que sucedía coa muller. Até non moito, mesmo hai quen o segue facendo así, nomeábanse certos oficios tan só coa forma masculina. Chamábanse avogados, enxeñeiros e arquitectos, aínda que fosen mulleres. De feito, moitas arquitectas teñen o seu título con forma masculina, unha forma máis de borrado da muller polo patriarcado. Co tempo normalizouse o uso da palabra arquitecta e das facultades saen cada día máis. Na actualidade, saen un número practicamente parello de arquitectas e arquitectos, mesmo hai máis mulleres. Mudaron moito as cousas desde que hai case 150 anos Mary Louisa Page, a primeira arquitecta en obter o título, fixérao en Illinois (EEUU) en aulas nas que ela era a única muller. Viráronse as tornas no académico, pero para unha gran parte da sociedade non é así. Séguese considerando unha profesión masculina e a meirande parte dos arquitectos recoñecidos son homes. Hai poucos estudos onde a cabeza visíbel sexa unha muller e non son poucas as dificultades cando isto acontece. Mais tristemente non sorprende, posto que sucede en moitas profesións. Cando un arquitecto e unha arquitecta traballan xuntos tamén saen á luz eses roles. Habitualmente asúmese que o home é o protagonista, o líder, e a muller é a musa, ou fai labores de acompañamento A muller na arquitectura, como noutros campos, está sometida a grandes prexuízos amparados nos roles de xénero. Existen unha serie de conceptos enfrontados onde o nacer muller marca: grande-pequeno, exterior-interior, público-privado, protagonismo-discreción e forte-débil. O sistema patriarcal concédelle á muller unha posición subalterna na sociedade, onde se supón que a muller ten que ser débil, discreta, non falar en público, ten que quedar na casa e ocuparse das pequenas cousas. Aquelas que trataron de exercer o seu traballo con liberdade tiveron que rachar estes límites, sen que fora até este século cando se empezou a pór en valor o traballo destas pioneiras. Cando un arquitecto e unha arquitecta traballan xuntos tamén saen á luz eses roles. Habitualmente asúmese que o home é o protagonista, o líder, e a muller é a musa, ou fai labores de acompañamento; cando non ten porque ser así. Foi sonado o caso de Denise Scott Brown, parella e socia de Robert Venturi. No ano 1991 concedéronlle o prestixioso premio Pritzke a Robert en solitario, cando Denise era partícipe ao 50% das investigacións e edificios que o xurado estimou para darlle o premio. Como acto de protesta, ela negouse a ir á cerimonia de entrega. No ano 2013 houbo intentos de que lle fora outorgado o premio de forma retroactiva, mais o xurado desestimouno. A arquitecta, xunto a súa parella, foron os teóricos do movemento posmoderno, de grande influencia nos 70 e 80 do pasado século. Pero con todo, moitos libros de historia tan só nomean a Robert como pai do movemento, ignorando a nai. Revolución doméstica Non hai que ser especialista na materia para experimentar a contribución dunha arquitecta. Todas e todos, dalgún xeito, utilizamos unha innovación dunha muller non moi recoñecida. Quen visite un piso dunha cidade conservada como hai 100 anos, alén dos cambios de móbeis, poderá comprobar que a parte da casa que máis cambiou foi a cociña. De ser un curruncho da casa, pasou a ser un espazo tecnolóxico, hixiénico e integrado na vivenda. Este cambio é froito do enxeño dunha muller: Margarete Schütte-Lihotzky, a primeira arquitecta austríaca. As cociñas eran espazos exclusivos da muller e nas vivendas ocupaban un lugar secundario, separado, pequeno, sucio, con fume e moitas veces sen luz natural. Os arquitectos eran homes e pensaban as vivendas centradas en desfrutar do salón, o territorio masculino. Tivo que ser unha muller a que se sensibilizase co traballo doméstico, dignificando e organizándoo como un lugar de traballo. Margarete pensou unha cociña eficiente e ben equipada, para reducir o tempo e esforzo das tarefas domésticas e así gañar máis tempo para o lecer da muller (isto que non parece un gran progreso, para os anos 20 foi revolucionario). A arquitecta aplicou estratexias de eficiencia no traballo, racionalizando e minimizando esforzos. O deseño incorporaba luz natural, auga corrente e extracción de fumes. Os móbeis estaban estudados de xeito que estivesen ao alcance da man e a unha altura cómoda para cociñar, feitos dun material fácil de limpar. Contaba cun espazo de almacenaxe e unha moderna cociña de gas. Ideada para construírse en serie e abaratar custos. Recibiu o nome de cociña Frankfurt, posto que as primeiras foron instaladas en vivendas desa cidade hai 100 anos. Unha revolución que desfrutamos todas e todos hoxe en día. Rita Fernández Queimadelos empregou o cálculo de estruturas desenvolvido por Timoshenko, un enxeñeiro ucraíno especialista na materia. Ao ter coñecemento as autoridades franquistas alporizáronse, dixeron que utilizar "métodos soviéticos" era falta de amor á patria. Pioneiras Cando se estaban instalando as primeiras cociñas Frankfurt, a muller accedía de forma oficial á universidade no Estado español. A comezos de século, a educación superior era un espazo moi elitista, onde tan só chegaban os fillos da burguesía que podían pagar os estudos. Mais tamén como mulleres debían rachar co papel de ama de casa que lles confería a educación tradicional. Polo que era habitual que as primeiras arquitectas procederan de familias acomodadas e liberais. Este foi o caso da primeira arquitecta do Estado español: Matilde Ucelay. Rematou a carreira pouco antes da guerra civil. Polo seu compromiso coa república e por muller traballadora, o franquismo fíxolle un consello de guerra e foi depurada. Denegóuselle o acceso a cargos públicos e mesmo tivo que usar a sinatura de homes para poder traballar, mais iso non lle impediu sobrevivir desenvolvendo a súa profesión durante 40 anos. A primeira arquitecta galega (e segunda arquitecta do Estado español) foi Rita Fernández Queimadelos, da Cañiza. Daquela había que ir a Madrid ou Barcelona a estudar e, ao atopar traballo ou parella moitas veces non se volvía á terra, como foi o caso de Rita. Houbo que esperar até a oitava arquitecta para que unha muller exercera na Galiza, esta foi Milagros Rey, que obtivo o título no ano 60. Asentouse na Coruña, onde exercía o seu pai, o tamén arquitecto Santiago Rey (autor entre outros do mercado de San Agustín ou do primeiro estadio de Riazor). A arquitecta compaxinou proxectos públicos e privados, cunha importante pegada na cidade: participou no deseño da fonte de Catro Camiños, o polígono de Elviña, Zalaeta ou no da torre dourada. A torre, tamén chamada dos mestres, foi un dos primeiros rañaceos da cidade. Debido aos ventos do mar, tivo que deseñar unha estrutura de formigón para resistir o embate nas últimas plantas. Empregou o cálculo de estruturas desenvolvido por Timoshenko, un enxeñeiro ucraíno especialista na materia. Ao ter coñecemento as autoridades franquistas alporizáronse, dixeron que utilizar "métodos soviéticos" era falta de amor á patria. Inmediatamente informouse o ditador, mais continuouse coa construción e hoxe en día aínda resiste os fortes ventos dos invernos coruñeses. Outra das pioneiras do Estado español está ligada á nosa terra: Pascuala Campos. Aínda que naceu en Xaén, logo de acadar o título en Barcelona (a quinta muller en facelo nesta cidade), instálase e exerce toda a súa carreira en Pontevedra. Foi a primeira muller do Estado español en conseguir a cátedra de proxectos en 1995, unha das distincións máis altas da universidade. Nas súas clases foi tamén das pioneiras na introdución da perspectiva de xénero na arquitectura. Ademais de ser profesora, conta con obra construída. Como lle pasa a Denise Scott, a súa parella recibiu todos os recoñecementos e distincións cando os proxectos foron feitos a medias. As primeiras obras de César Portela (un dos arquitectos máis coñecidos do país) en realidade foron deseñadas a catro mans xunto a Pascuala. Daqueles anos compartidos naceron as vivendas para xitanos de Campañó ou as casas do concello de Pontecesures e de Forcarei. Estes edificios alcanzaron moita fama e contribuíron ao prestixio que lle valeu a César numerosos premios. Tras a súa separación, a arquitecta seguiu exercendo pero sen a fama que acadou a súa exparella. A ama de casa tiña razón Un dos temas que trataba Pascuala nas súas aulas son as diferenzas biolóxicas, e especialmente culturais, coas que homes e mulleres experimentan a arquitectura e a cidade. Un exemplo enigmático disto é o enfrontamento entre Jane Jacobs e Robert Moses na Nova York dos anos 60. O conflito foi a raíz dun proxecto presentado por Robert para a construción dunha autoestrada e rañaceos sobre o barrio de Greenwich Village. Como xefe de urbanismo da cidade representaba os intereses da época: homes de clase media que traballan nunha oficina e van no seu coche á súa vivenda das aforas. O barrio que pretendía destruír era o fogar de Jane, ademais dun barrio cheo de vida no centro da cidade. Ela encabezou un movemento de protesta. Representaba toda esa xente que non escoitaban os políticos nin os medios: mulleres, xente maior, parados, xente sen recursos, nenas e nenos. Persoas que non querían perder un barrio con prazas, rúas pequenas, vivendas accesíbeis e comercios próximos; onde se podía ir andando a todos os sitios. Robert deseñaba unha cidade para o automóbil, mentres que a Jane interesáballe o transporte público e a vida de barrio. Adiantouse 50 anos ao que agora é algo habitual, mais daquela foi unha batalla ideolóxica. A activista tivo que sufrir o ataque da prensa que a desprezaba como unha simple "ama de casa" (como se iso fose un insulto). Pois ben, ao final a ama de casa tiña razón. Non se chegou a facer o proxecto, salvouse o barrio e agora estúdanse os libros de Jane como referentes do urbanismo. Deixou un gran legado de compromiso coa vida de barrio, aínda vixente. Hai Mulleres Todo o papel das arquitectas na historia non caeu completamente no esquecemento, hai grupos e investigadoras que están a traballar para sacalas do anonimato. Contamos co traballo do grupo de investigación Proxecto MAGA (Mulleres arquitectas de Galiza). Arquitectas que desde a universidade da Coruña divulgan e estudan o papel das arquitectas no país; o proxecto do Colexio de Arquitectos de "Hai arquitectas", que pretende visibilizar a presenza actual da muller na profesión; a web "Un día, unha arquitecta", un portal onde se destacan os nomes de arquitectas esquecidas. Este proxecto suma esforzos do estado español e hispanoamérica. Ademais destas iniciativas, hai múltiples libros onde se presta homenaxe a todas esas mulleres esquecidas ou ignoradas. É especialmente didáctica e accesíbel a obra de Zaida Muxí.