Un apóstolo do naturismo

A lenda conta que o apóstolo Santiago chegou á Galiza nunha barca de pedra remontando o río Ulla até Iria Flavia. Mais na historia só podemos confirmar que preto de alí, desde Pontecesures, partiu para o mundo un auténtico apóstolo da menciña naturista: José María Castro Branco, fillo de José Castro González e Josefa Branco Paisal, que naceu o 7 de setembro de 1890 en San Xulián de Requeixo (Pontecesures). O noso protagonista foi ao longo de todo o seu percorrido vital un propagandista do naturismo e entregou a súa vida á divulgación daquelas doutrinas aparecidas no final do século XIX, que proclamaban a eliminación de elementos artificiais na vida humana, ao considerar que producían a proliferación de enfermidades varias e tamén doutros desequilibrios sociais. José Castro foi protagonista dun movemento social que se desenvolveu ao longo do século XX e que tivo na alimentación vexetariana e no nudismo algunha das súas formas de expresión. Sen outra formación educativa que o ensino elemental, Castro marchara para a emigración a Montevideo, onde xa estaba o seu irmán Manuel, que rexentaba varias confeitarías na capital uruguaia. Foi alí, en Uruguai, onde tomou contacto coa menciña natural, ao ser sandado dunha enfermidade que padecía con estes métodos. A devandita curación levouno a querer saber máis sobre estes tratamentos alternativos e rematou facendo un curso por correspondencia na American School of Naturopathy (Escola Americana de Naturopatía) de Nova York. Esta institución estaba dirixida por Benedict Lust (Michelbach-Baden, 1872 - Butler-New Jersey, 1945), considerado como o pai da naturopatía nos Estados Unidos de América. Da fase de aprendizaxe pasou en pouco tempo á do maxisterio. En 1920, Castro tomou parte na fundación da Escola Libre Naturista de Montevideo e pouco despois converteuse no director da revista que lle servía de voceiro: ¡Vivir!. Destes anos en Montevideo data o encontro co naturópata de orixe italiana Nicolás Capo, co que colaborou estreitamente ao exercer este o cargo de secretario de ¡Vivir! e da escola. Por tres anos, Castro e Capo desenvolveron unha intensa actividade en Montevideo, que deu orixe á súa propia corrente naturista, a trofoloxía (etimoloxicamente, estudo da nutrición). Segundo Capo e Castro, a saúde dependía primordialmente da alimentación, e o seu método baseábase no coñecemento das incompatibilidades entre os alimentos e da súa correcta preparación. En ¡Vivir! falábase sobre todo de alimentación vexetariana, mais tamén doutros asuntos como o combate contra a vacinación obrigatoria ou os efectos nocivos dos raios X sobre a saúde. Após tres anos de actividade naturista en Montevideo, Castro retornou á Galiza coa intención de descansar algún tempo na súa localidade natal, acompañado de varios dos seus compañeiros na Escola Libre Naturista. No mes anterior á partida, aínda tivo tempo de facer 15 conferencias sobre naturismo en Bos Aires. A súa saída desde a capital arxentina foi o día 24 de maio de 1923, no vapor Koeln, do Lloyd Norte Alemán. A viaxe cara á Galiza non foi tampouco desaproveitada, pois ademais de facer contactos nos portos onde puideron baixar (Rio de Janeiro, Bahía e Lisboa), Castro deu mesmo unha conferencia en alta mar o día 5 de xuño, nos salóns do buque, sobre "O diagnóstico polo iris". Finalmente, o vapor chegou a Vigo o 15 de xuño de 1923. A comitiva naturista na Galiza Aquel orixinal grupo de naturistas que viaxaba desde o Uruguai estaba composto por José Castro, a súa muller Blandina Romero, o naturista italiano Nicolás Capo, o arxentino Ramón C. Rey e outro naturista galego ao que alcumaban "Sócrates o Sabio". Sabemos algo das andanzas deste grupo chegado de América por unha serie de crónicas publicadas en 1959 en La Noche por Raimundo García Domínguez "Borobó", e mais polo historiador e tamén alcalde de Pontecesures José Piñeiro Ares, con ocasión dunha conferencia pronunciada por Castro no Centro Galego de Madrid naquel ano, que fora glosada por Ben-Cho-Shey. Borobó recuperaba nas crónicas os seus recordos infantís da escola de San Xulián de Requeixo e da expectación espertada entre os nenos e nenas do lugar polo "americano" Castro e os seus amigos, e moi especialmente por Ramon C. Rey, que chamaba a atención pola súa melena e barba estrafalaria. Pola súa banda, José Piñeiro recuperou noutro artigo algúns datos sobre o mestre naturista a través da súa familia en Pontecesures. As teorías de Castro acadaron unha enorme divulgación tanto na península ibérica como en América Latina, malia as polémicas que mantivo con outros destacados naturistas da época A intención do grupo parecía ser a de estabelecerse en Pontecesures, pois agás o "Socrates" ourensán, que deixou axiña a localidade, o resto de compoñentes da expedición estivo varios meses na zona e mesmo fixeron un importante traballo de difusión do naturismo. Entre xullo e decembro de 1923 tanto José Castro como Ramón C. Rey pronunciaron conferencias e organizaron cursos en Pontecesures (no Salón Cine), Santiago (no centro obreiro da rúa da Conga e na Unión Protectora de Artesáns), Padrón (Cine A Torre), A Estrada (no Salón Novedades) e outras localidades. Neste período, Ramón C. Rey publicou en Compostela polo menos catro números dun voceiro naturista titulado La Buena Senda. Mais finalmente o grupo rematou por deixar Pontecesures e dirixirse a Barcelona. Ramón C. Rey morreu ao final da década, mentres Nicolás Capo e José Castro continuaban na capital catalá os seus traballos de divulgación naturista. Nesta época Castro publicou un voluminoso Manual práctico de alimentación racional y crudívora coa prestixiosa Casa Editorial Maucci de Barcelona e El problema del pan integral en el vegetarismo cocido y semicrudo coa editorial Sintes, tamén barcelonesa. Paso por Barcelona O motivo de estabelecerse en Barcelona era tanto a proximidade ao vizoso mundo editorial catalán como o feito de que nesa altura Catalunya era o lugar máis dinámico no aspecto social e o que ofrecía as maiores posibilidades de expansión das doutrinas naturistas. A clase traballadora catalá, especialmente vencellada á cultura anarquista, representou sempre un ambiente en que as ideas naturistas atoparon unha boa recepción. O 4 de abril de 1925 Capo e Castro fundaron en Barcelona a súa Escola de Naturotrofoloxía. Esta escola servía como plataforma para a divulgación das súas teorías trofolóxicas e complementábase coas xiras de propaganda, a venda de publicacións por correo e a asistencia a cursos de naturismo a distancia. O modelo que seguían non era outro que o do seu mestre Benedict Lust e a súa American School of Naturopathy. O especialista na historia do naturismo Josep María Roselló sitúa a trofoloxía como unha das correntes existentes no pensamento naturista, aínda que diferenciada do vexetarianismo social e do naturismo libertario. Na década de 1920, Nicolás Capo e José Castro tentaban crear unha escola orixinal e con pretensións de ser a máis avanzada de entre as correntes naturistas, coa intención de conseguir certa exclusividade e aumentar o número das persoas que seguisen as súas ideas; as diverxencias foron sonoras e por moito tempo dividiron o movemento naturista, onde Capo e Castro foron criticados polas carencias científicas das súas teorías e tamén por un innegábel espírito comercial. A expansión da eutrofoloxía Ao cabo, Capo e Castro remataron por romper tamén as súas relacións e separaron os seus camiños en 1928. Capo continuou en Barcelona promovendo a publicación da revista Pentalfa, onde ademais das súas teorías trofolóxicas divulgaba de xeito bastante intenso o nudismo. Pola súa banda, Castro desprazouse a Torrent (País Valenciá), onde fundou unha colonia naturista, baixo a nova bandeira da súa propia corrente, bautizada agora como naturismo eutrofolóxico. A eutrofoloxía representaba para Castro "unha reforma imposta ao naturismo empírico; unha evolución; a perfección, perfeccionando". En pouco tempo, a Colonia Vexetariana Eutrofolóxica fundada por Castro volveuse moi coñecida, e recolleu moitas persoas seguidoras, tanto na zona de Levante onde estaba instalada como noutros países do mundo, aos que chegou noticia da súa fundación a través da súa rede de contactos. Entre os discípulos de José Castro que atenderon o seu ensino por correspondencia, destacaron algúns galegos, como o coruñés Juan González, como José Remesar Ron, emigrado na Habana, ou Antonio Guede Quintas, mineiro emigrado en Pensilvanya. Tamén en Portugal Castro tivo un importante número de seguidores, entre os que destacaron Antonio Martins Cavaco, Manuel Fernandes da Silva ou Antonio Moreno da Fonseca. A Colonia estaba instalada nun chalé modernista preto de Torrent, onde vivían Castro e a súa familia, e contaba tamén con outro edificio e unha serie de terreos próximos, onde podían desenvolverse actividades de carácter pedagóxico e agrícola orientadas á agricultura biolóxica e á promoción da alimentación natural. Desde alí, nos anos da II República, Castro promoveu a publicación dun voceiro propio, titulado Naturismo Eutrofológico, que se editou entre 1932 e 1936. Nesta revista divulgaba as súas teorías naturistas e difundía información sobre as actividades da colonia e as xiras de propaganda. Precisamente, neste novo período foi moi importante esta actividade propagandística de Castro, que pronunciaría conferencias en multitude de localidades, ás que acudían tanto o público xeral como moitos dos partidarios do naturismo que se relacionaban por medio da correspondencia co mestre de Pontecesures. Foi así como as súas teorías acadaron unha enorme divulgación tanto na Península Ibérica como en América Latina, malia as polémicas que mantivo con outros destacados naturistas da época e con médicos partidarios do naturismo, como o doutor Eduardo Alfonso ou o médico anarquista alavés Isaac Puente. Nos anos da Guerra Civil española a actividade de Castro e da Colonia Vexetariana Eutrofolóxica ficaron relegadas a un segundo plano, polas necesidades bélicas. Naturismo Eutrofológico deixou de publicarse en agosto de 1936 e a pesar de que nesas datas estaba prevista a realización dun congreso de naturismo eutrofolóxico integral, parece que finalmente aquela reunión nunca chegou a realizarse. Ao rematar a contenda, Castro tivo que abandonar a colonia e deixou de realizar actividades públicas de divulgación do naturismo, aínda que non tivesen un contido político explícito. Só a partir de 1948 puido comezar novamente a realizar conferencias, reeditar algunhas das súas obras e editar outras novas, moitas delas nunha editorial propia, a Editorial Castro; algúns dos seus textos foron traducidos neste período ao portugués. Como nos seus primeiros tempos, Castro foi quen de crear nestes anos unha densa rede de contactos entre os partidarios do naturismo, o que lle permitía desprazarse a outras localidades afastándose en casas doutros naturistas, e promover charlas ou cursos que servían ao tempo para ampliar as redes de simpatizantes e seguidores das súas teorías. O legado de Castro Castro sobreviviu ao franquismo e mantivo unha incansábel actividade nos anos 70, que reverdeceu vellos loureiros coa publicación de novos libros e coa aparición dun público mozo moi interesado nas súas teorías. Nesta última etapa desenvolveu a chamada "calobiótica", como unha nova evolución das súas teorías sobre a compatibilidade dos alimentos que xa tiña fixado na eutrofoloxía. En abril de 1979 un José Castro de 88 anos pronunciaba unha conferencia en Vigo, organizada pola Sociedade Vexetariana Naturista Galega; pouco tempo despois, en 1981, morría en Torrent a consecuencia dun accidente, cando contaba 91 anos. Un vestixio do seu labor, o edificio principal da Colonia Vexetariana Eutrofolóxica, coñecido popularmente como o "Chalé do francés", mantívose en pé até comezos do século XXI, cando foi derrubado entre as protestas de varias entidades dedicadas á conservación do patrimonio.