Alejandro Viana: ao rescate de milleiros de represaliados

Corría o ano 1877 cando na Praza Maior de Ponteareas nacía Alejandro Viana Esperón. Tras a súa infancia na súa vila natal, no seo dunha familia humilde e sen apenas formación, con 14 anos trasládase a Vigo para traballar como dependente de comercio. Acollido polos Garra Castellanzuelo, familia ponteareá de tradición republicana, comparte fogar na súa adolescencia con Amado Garra, catro anos maior ca el, e futuro líder agrarista e republicano vigués con quen, durante décadas, compartirá innumerábeis vivencias sociais e políticas. Ao tempo que traballa como dependente e funda a Asociación de Dependentes de Comercio de Vigo, Viana cursa con éxito estudos mercantís e contábeis no Centro de Instrución Mercantil da cidade. As súas capacidades e espírito de superación lévano en 1901, con 24 anos, a ser designado xerente de Gimeno y Compañía, unha empresa dedicada á exportación de ovos, cuxa implantación se estenderá por toda Galicia, norte de Portugal e varias cidades españolas. Uns anos máis tarde, e con Viana xa como socio, a compañía dedícase tamén á actividade conserveira e o ponteareán asume funcións directivas na Unión de Fabricantes de Conservas da Ría de Vigo, ademais de erixirse en representante dos exportadores do porto da cidade. A espectacular evolución económica da empresa nas seguintes décadas contribúe, en boa medida, á gran fortuna económica que Viana irá construíndo. A súa introdución na burguesía viguesa consolídase co seu casamento en 1908 con Josefina Dotras Fábregas, de familia catalá adiñeirada e con tradición empresarial na salgadura e na conserva. Viana convértese nun personaxe relevante da vida social, empresarial e política de Vigo e tece unha armazón de estreitas relacións con personaxes sobranceiros no ámbito intelectual, político e profesional da época, como os avogados Amado Garra e Gregorio Espino, o arquitecto Gómez Román, o médico Cesáreo Corbal, o escritor e político Alfonso Daniel R. Castelao, o xerente da Caixa de Aforros de Vigo e secretario do Seminario de Estudos Galegos, Luciano Vidán, ou o político Portela Valladares. Unha actividade imparábel Nas décadas seguintes, a actividade empresarial de Viana é incesante: dende socio de empresas pesqueiras, vogal da Caixa de Aforros de Vigo ou accionista do Banco de Vigo, pasando por cofundador e primeiro conselleiro delegado da editorial que publica El Pueblo Gallego ou vicepresidente da empresa promotora da construción do estadio de Balaídos, até, xa nos anos 30, fundador da Sociedad Aseguradora Mútua Automovilística de Vigo e presidente de Tranvías Eléctricos de Vigo. Parello con esta actividade industrial, e como era frecuente en persoas feitas a si mesmas, Viana é tamén exemplo de compromiso social: participa na fundación do Ateneo vigués, é vogal da Unión de Entidades Viguesas e da Liga de Inquilinos y Vecinos de Vigo, chega a ocupar a presidencia do Círculo Mercantil, toda unha institución na cidade, e constitúe unha fundación de apoio á infancia que leva o seu nome, Alejandro Viana, empregando para este fin as achegas económicas que, para unha homenaxe na súa honra, se recadaran en subscrición pública. A institución benéfica amplíase anos despois baixo a denominación Viana-Corbal, ao incorporarse á iniciativa o médico vigués Cesáreo Corbal, coñecido como o "médico dos pobres". Viana, ademais, estende esa actividade altruísta asumindo funcións directivas na Casa da Caridade de Vigo a carón do industrial vigués Eugenio Fadrique. No marco da súa estreita relación con Portugal, Viana leva o seu altruísmo a Porto organizando un partido de fútbol entre o R.C. Celta de Vigo e o F.C. Porto a beneficio do Sanatorio Marítimo do Norte de Portugal. "Favorecedor" da Volta Ciclista a Galicia con Valentín Paz Andrade, socio cooperador da Orquesta Filarmónica Viguesa, doante da biblioteca mariñeira de Bouzas ou para a adquisición de obras de artistas galegos como o escultor Francisco Vázquez Díaz "Compostela", Viana representa o empresariado do primeiro terzo do século XX comprometido co país, que soña co seu progreso no material, mais tamén no cultural e no social. Viana leva o seu altruísmo e filantropía á súa propia vida familiar. Nos anos 20, acolle coa súa dona no seu fogar seis sobriños e sobriñas cativos que, tras a morte da súa nai, irmá de Viana, son abandonados polo seu pai e quedan de facto baixo a súa tutela coidándoos e procurándolles formación e ocupacións profesionais. A esfera política E en paralelo coas súas actividades económicas e o seu compromiso social, Viana, dende as súas conviccións democráticas e republicanas, asume e exerce durante décadas diferentes responsabilidades políticas: directivo do Partido Republicano Vigués e candidato en eleccións municipais na década de 1910, é encarcerado en 1917 durante varios meses tras unha folga que cuestiona o réxime monárquico. Viana participa nos anos 20 na fundación da Liga de Defensores de Vigo, movemento social e político que reivindica a rexeneración política na cidade e, dende esa plataforma, acaba sendo tenente alcalde e concelleiro de Facenda entre 1923 e 1925 na Corporación presidida polo alcalde Gregorio Espino a quen, tras a súa dimisión, substitúe como alcalde durante un breve período de tempo. No ano 1930, Viana preside un acto de afirmación anticaciquil en Salvaterra de Miño con Otero Pedraio, Portela Valladares ou Enrique Peinador e coa proclamación da II República, asume a presidencia na provincia de Pontevedra do partido de Manuel Azaña, Izquierda Republicana. Durante este período, Viana estreita as súas relacións cos galeguistas, compartindo en Vigo presidencia e intervencións en actos do 25 de xullo con Paz Andrade ou Castelao e en 1936 é o candidato ás Cortes Xerais máis votado na súa cidade de adopción acadando a acta de deputado. Cando Viana acude dende Madrid a Vigo para votar o 28 de xuño de 1936 a favor do Estatuto de Autonomía de Galicia e ao día seguinte regresa á capital do Estado, o último que pode imaxinar é que nunca máis volverá pisar o seu fogar, nin a súa vila natal nin a súa cidade de adopción; que nunca máis volverá ver a meirande parte da súa familia e dos seus coñecidos do mundo empresarial, social ou político; que non se atopará coa súa dona até 11 anos despois e que moitos dos seus amigos, entre eles boa parte dos que posan con el en Madrid na entrega do Estatuto de Autonomía ao presidente das Cortes o 15 de xullo, atoparán nas semanas e meses seguintes a súa morte asasinados ou fusilados. O golpe de Estado O drama do golpe de Estado e da represión tamén lle toca de preto a Viana. Un dos seus sobriños acollidos no seu fogar, Javier Estévez Viana, é detido en Ponteareas, torturado brutalmente nos baixos da Casa do Concello e asasinado no cemiterio da vila. Outro dos seus sobriños, Manuel, médico alistado como tenente-médico no exército republicano morre en combate en Toledo e Viana asume a tutela dos seus dous fillos orfos. Durante a guerra, Viana mantense a carón do Goberno e Cortes republicanas en todo o seu periplo, primeiro en Madrid, logo en Valencia e finalmente en Catalunya, exercendo como deputado e membro do consello de administración do Banco de Crédito Industrial, ademais de facer parte do comité directivo das Milicias Galegas e do secretariado de Solidariedade Antifeixista Galega xunto a persoeiros como Castelao, presidindo asembleas desta organización. Viana participa en todas as sesións de Cortes, incluída a máis dramática que se realiza, con só 62 deputados presentes, en febreiro de 1939, a medianoite, nos sotos do Castelo de Figueres baixo bombardeos. Nos días seguintes Alejandro Viana cruza os Perineos xunto a medio millón de persoas rumbo ao exilio francés. Un éxodo tráxico que supón a dispersión de mulleres, crianzas e persoas maiores por toda a xeografía francesa e o internamento en praias pechadas con arame farpado e sen acubillo, doutros centos de miles de refuxiados. Moitos atopan a súa morte nesas condicións indecentes e estremecedoras nas que son acollidos en Francia. E, nese contexto, enmárcase a reacción do goberno republicano e de Alejandro Viana que, na medida das súas posibilidade e grazas á previsión de poñer a salvo inxentes recursos, asumen a obriga moral de atender as persoas refuxiadas. O SERE O Goberno que preside Juan Negrín constitúe o Servicio de Evacuación de Republicanos Españoles (SERE), con sede en París e delegacións en diferentes cidades francesas e norteafricanas, para prestar axuda humanitaria con alimentación, roupas, asistencia sanitaria, aloxamento en albergues para crianzas e mutilados de guerra ou subsidios a familias acolledoras ou directas a refuxiados. Alejandro Viana, aos seus 62 anos, con boa parte do seu patrimonio a salvo e malia poder exiliarse a México, onde se atopan xa dous sobriños, decide ficar en Francia e asumir unha gran responsabilidade: a xefatura da Sección de Emigración do SERE, encargada de organizar expedicións colectivas en barco para trasladar a refuxiados a América. O nomeamento de Viana non é casual. O SERE non pode manexar os seus fondos en Francia. O goberno galo recoñeceu xa en febreiro de 1939 o goberno de Franco e comprometeuse a devolver todos os recursos materiais e económicos en mans dos republicanos. Para protexer eses recursos, o goberno de Negrín ten que recorrer a figuras de enxeñaría financeira como un trust en Suíza, do que o amigo de Viana, Portela Valladares, é un dos patróns. Alejandro Viana é a persoa acaída para a responsabilidade encomendada: dedicado toda a vida á exportación, sabe manexar con eficacia capitais entre países. Pero, ademais, como exportador marítimo, conta con ampla experiencia na organización de fretes. Se antes transportara mercadorías, agora tratábase de trasladar persoas rumbo á liberdade. Con Viana á fronte da Sección de Emigración, o SERE freta numerosos barcos, entre eles os míticos Sinaia, Ipanema e Méxique rumbo a México ou o Winnipeg con destino a Chile, que unirá no porto de Burdeos a Viana co poeta Pablo Neruda, cónsul especial do goberno chileno para esta expedición. A finais de 1939, e xa en plena Guerra Mundial, Viana asume a Dirección Xeral do SERE, ao tempo que comeza a persecución francesa: os rexistros policiais e incautación de diñeiro e material nas oficinas do SERE tamén se estenden ao domicilio de Viana, quen será encausado nun proceso xudicial. Unha persecución que obriga o ponteareán a defender nunha rolda de prensa en París a transparencia e rectitude da acción do SERE. Viana compatibiliza a súa responsabilidade á fronte do SERE coa súa condición de representante en París de organizacións galegas como a Federación de Sociedades Galegas de Bos Aires ou as Sociedades Hispanas Confederadas que lle remiten listaxes de galegas e galegos dispersos por Francia xunto con recursos económicos cos que Viana, tras a súa localización, consegue embarcalos en buques de liña regular rumbo a América. Entre abril de 1939 e xuño de 1940, a acción de Viana facilita a saída de Francia a uns 17.000 refuxiados. O 12 de xuño de 1940, dous días antes da entrada dos alemáns en París, Viana abandona a capital francesa dirixíndose a Burdeos. Alí, e xa baixo bombardeos, é aínda quen de fretar un último barco con 500 refuxiados e de xestionar o aloxamento dun pequeno grupo de dirixentes republicanos, entre eles o presidente do Goberno, Juan Negrín, ou o republicano coruñés Casares Quiroga, quen logran fuxir a Inglaterra agachados nun barco carboeiro grego. Porén, Viana decide quedarse en Burdeos porque, como el mesmo di na súa correspondencia co embaixador de México, coida que a súa obriga é continuar axudando material e moralmente os refuxiados que aínda permanecen en Francia. Aplicando a máxima de que o capitán é o derradeiro en abandonar o barco, Viana arrisca a súa vida cando, tras o armisticio, a Gestapo e a Falanxe comezan as detencións. O ponteareán sofre unha tentativa de secuestro que logra sortear grazas a unha confidencia. Peor sorte corre o seu amigo, correlixionario e médico de Ponteareas José Antonio Fernández Vega, secuestrado, entregado a Franco e fusilado. Tras unha fuxida de oeste a leste, Viana chega a La Louvesc, preto da fronteira con Suíza, onde permanece varios meses agachado até que en novembro de 1940 a oportunidade de embarcar rumbo a Bos Aires lévao á vila mariñeira de Sanary Sur Mer, preto de Marsella. O embarque frústrase pola intervención da Gestapo e dos servizos franquistas, que se salda coa detención de diferentes exiliados. A odisea final Tras varios meses de tensa espera, en xaneiro, Viana, xunto a 200 republicanos máis, logra embarcar en Marsella no Alsina, un barco con centos de xudeus e refuxiados doutras nacionalidades. A viaxe que debía levalos en apenas 20 días á capital arxentina, convértese nunha nova odisea. O barco é retido en Dakar (Senegal) ao carecer do permiso dos ingleses para atravesar o Atlántico. Durante cinco meses, a pasaxe sobrevive en condicións penosas dentro do barco, axudados por Viana, quen reparte 100.000 francos que recibe do goberno republicano no exilio. O buque é obrigado a trasladarse a Casablanca onde os refuxiados son internados en duras condicións nun campo de concentración, de onde logran saír grazas á intervención da diplomacia arxentina. Viana, instalado nun hotel da cidade marroquí, realiza innumerábeis xestións coa diplomacia mexicana e organizacións xudías para lograr o ansiado embarque rumbo a América. Grazas a esas xestións e ás realizadas por outras organizacións, finalmente o Quanza, buque portugués, saca a Viana e a centos de refuxiados de Casablanca levándoos, por fin, a México onde desembarcan o 18 de novembro de 1941, case 11 meses despois de partir de Marsella. Anfitrión de Bernardino Machado Aaparición de varias ducias de cartas de Alejandro Viana no arquivo Bernardino Machado da Fundación Mario Soares en Portugal permitiu descubrir que o ponteareán actuou como anfitrión e apoio do ex presidente da I República Portuguesa Bernardino Machado, no seu exilio na Guarda nos anos 30. A correspondencia revela que Viana pagaba o aloxamento en pensións viguesas de diferentes exiliados portugueses e visitaba con frecuencia a Machado, a quen mantiña informado do que acontecía en Portugal, onde pasaba longas estadías e se relacionaba con personalidades que permanecían aínda no país. Na súa correspondencia, Viana amósase partidario dun achegamento político máis estreito entre Galicia e Portugal e comparte reflexións con Machado sobre o que está a acontecer nesa altura cos nazis en Alemaña ou con Mussolini en Italia e non oculta os seus temores premonitorios sobre o futuro da II República. México, a fin da esperanza do exilio Aos seus 65 anos, Viana logra refacer a súa vida en México D.F. Dando mostras da súa capacidade emprendedora, merca unha farmacia no centro da capital mexicana que converte en próspero negocio no que traballa como dependente o derradeiro alcalde republicano de Ponteareas, Benito Casasnovas. Ademais de participar activamente na vida social do exilio, mantén o seu compromiso político republicano e participa nas sesións de Cortes celebradas en México D.F. onde se reencontra con vellos amigos como o seu compadre e ex alcalde de Pontevedra Osorio Tafall ou Castelao. Durante o exilio mexicano Viana, que xa fora condenado polo Tribunal de Responsabilidades Políticas, é procesado polo réxime franquista acusado de masón. En 1947 reencóntrase coa súa dona, Josefina Dotras, con quen vive os seus últimos anos de vida en México até o seu pasamento o 30 de abril de 1952.