Abrindo o camiño: o rosalianismo de Carvalho Calero

A historia e crítica sobre a literatura galega a partir de 1936, en particular sobre os seus clásicos fundacionais, e en especial sobre Rosalía, non se pode explicar á marxe da propia evolución do país desde entón, como non podía ser doutra forma. Fixémonos en que a Historia da Literatura Galega Contemporánea, de Carvalho Calero, nos seus primeiros oito capítulos, apareceu editada en 1963, unha década de avances cualitativos no campo ideolóxico-político e cultural na Galiza, manifestados de forma sintomática tamén na literatura. Resultou un salto cualitativo que non se dera até entón, non só pola lingua usada, senón pola sistematización, rigor analítico e valoración crítica que levou a cabo do corpus literario nacional galego desde o inicio do século XIX até a xeración do Seminario de Estudos Galegos, tal é o contido da segunda edición de 1975. Podemos afirmar que se trata do primeiro gran manual de historia da nosa literatura que merece tal nome. Neste manual aparece, como capítulo IV, un amplo estudo sobre a personalidade e a obra en galego, con referencias ben interesantes e significativas á obra en español, de Rosalía de Castro. É a primeira vez que a nosa escritora foi analizada con método apropiado, coñecemento total da súa obra e do contexto histórico, sen os estereotipos e os prexuízos acugulados sobre ela. Desde entón, no longo camiño para a valoración de Rosalía e a súa obra na súa real orientación e sentido, case todos os avances partiron desta contribución, afondaron en aspectos nela sinalados ou percorreron pistas nela marcadas como indiciarias. En todo caso, o contraste e o diálogo coa análise e interpretación de Carvalho Calero foi inescusábel e enriquecedor. Facemos estas aseveracións sendo conscientes de, malia a magnitude e a calidade da súa análise sobre a obra rosaliana, a opinión social algo ilustrada ao respeito estar dominada até hai polo menos 30 anos por tópicos, estereotipos e prexuízos que se bebían noutras fontes de divulgación privilexiadas e afamadas, como a Rosalía de Castro de Alonso Montero, de 1972. Nesta dualidade interpretativa antitética en boa maneira, podemos falar, finalmente, dun certo triunfo da razón, no sentido intelectual do termo, sobre todo, na súa acepción non eurocéntrica nin colonialista. Carvalho Calero era un rigoroso coñecedor e analista da obra rosaliana da que se consideraba un entusiasta, con coñecemento de causa. Para el o valor de Rosalía sobardaba o que lle corresponde pola súa importancia histórica como peza fundamental do noso renacemento literario. Para alén diso, valorouna como cabeza cualitativa da súa xeración e figura central de todo o corpus literario que o noso país construíu desde entón. Mesmo as escasas ocasións en que desliza prexuízos respecto de temas moi tanxenciais, opinábeis, moi relativos ou de apreciación subxectiva, no campo físico ou biográfico, el mesmo os cualifica desa forma. Por exemplo, cando xulgando polas fotos conservadas, afirma, como tamén fixeron outros antes e despois del, que Rosalía tiña "un rostro feo" ou era unha face "groseiramente tallada". Tamén, por outra parte, sendo debedor do que era crenza moi arraigada, a educación de Rosalía ser "mediocre" e sen negala, chega a contradicila na súa propia análise con contundencia, afirmando, perante o evidente que se desconsideraba, ser ela "un espírito cultivado e de leituras certamente copiosas". Porén, Carvalho Calero foi inexorábel, apostando pola urxencia das necesarias rectificacións da imaxe rosaliana petrificada, respecto da personalidade da escritora, a quen considera, pola súa propia obra, as escasas cartas conservadas e a opinión marital, unha muller femente, enérxica, encabuxada e rebelde, seguindo os adxectivos que emprega. Se a personalidade rosaliana ficaba perfilada xa nos seus riscos básicos por Carvalho, a análise da súa obra foi a que Rosalía merecía e a sociedade galega necesitaba. O eclecticismo metodolóxico de Carvalho non foi só a natural disposición a analizar o obxecto de estudo desde varios ángulos, estrutural, formal, biográfico, histórico e social, para tirar valoracións estéticas; tamén foi unha maneira de superar a forma de facer historias da literatura no mundo cultural hispánico, moi ancoradas no biografismo e no positivismo e nos xuízos de valor académicos. A análise multifacética que fixo de Cantares Gallegos abriu camiños que, máis tarde, serviron para outras indagacións críticas avanzar por eles con habelencia, como no caso de María Pilar García Negro desenvolvendo e afondando na idea de o prólogo en prosa ser o primeiro ensaio da literatura galega. Poderíamos falar de como Carvalho puxo de manifesto a unidade de intención que move Cantares Gallegos, malia a súa fraxilidade, cun prólogo e un epílogo poéticos da meniña gaiteira, entre os cales se desenvolven situacións da vida popular de Galiza, que falan por si mesmas da súa dignidade, e humanidade plenas, e da súa capacidade de arte e fermosura, expresadas tamén na súa lingua digna e capaz. Carvalho Calero era un rigoroso coñecedor e analista da obra rosaliana da que se consideraba un entusiasta, con coñecemento de causa. Para el o valor de Rosalía sobardaba o que lle corresponde pola súa importancia histórica como peza fundamental do noso renacemento literario. Non desatendeu o noso historiador e crítico a febra de alegato cívico e documento de loita explícitas que o libro expresa a través dos poemas pertinentes eficazmente situados, incluído o que cerra o libro. Podemos subliñar aquí que a Historia da Literatura Galega Contemporánea de Carvalho se fixo, como a poética de Rosalía, baixo un réxime de censura previa. Nin unha nin o outro obviaron por iso o que debían dicir. O historiador e crítico, dunha maneira positiva, polo tanto oblicua ao que podía verse como negativo ou intolerábel, detecta: "Rosalía síntese naturalmente galega e ceibe de todo prexuízo a favor do Estado español". Unha forma intelixente de constatar o obvio, porén problemático de asumir e defender: non se sentía española, non estaba aferrollada pola concepción de a españolidade representar o progreso, a modernidade ou a racionalidade. Velaí de onde procede a capacidade rosaliana para sentirse "naturalmente no mesmo plano moral que os seus heroes", identificándose con eles desde dentro do cadro. Por todo isto, cre Carvalho que a poesía de Cantares "é unha poesía nacional no senso de popular, unha poesía social, democrática, contemporánea". Por outra parte, foi o primeiro en intentar unha análise demorada de Follas Novas, pondo de relevo como se trataba dunha poesía de alento universal en lingua galega, polo que Rosalía é en si mesma principio e fin dunha evolución. A viaxe de Cantares Gallegos a Follas Novas vai do particularismo que se mostra como proba de humanidade deica o universalismo que se expresa nun mundo empiricamente galego. Defendeu Carvalho, con fundamento, como en Follas Novas se revela Rosalía "como poeta filosófica" en contra de quen, sen razón, intentaron reducila á expresión dun pathos sentimental, que se esparexeu en suspiros sen pensamentos fondos. E subliñou unha evidencia da que aínda non se tirou o proveito debido: "os filósofos e psicoanalistas teñen en Follas Novas un campo de acción axeitado". Tamén con exquisita elegancia para dicir o que debe dicirse, a radical superioridade da poesía rosaliana respecto de toda a española do século XIX, defendeu que o mundo poético rosaliano nin é nin pode limitarse ou encaixar na concepción da "delicadeza" becqueriana. Respecto do prólogo en prosa de Follas Novas, Carvalho alertou de que era unha manifestación de "modestia e cautela" rosalianas, empregando tópicos e estereotipos sobre a capacidade e o papel das mulleres que están en total desacordo coa súa propia obra. Abriu así camiños para analizar as estratexias de Rosalía non só para burlar a censura, senón tamén para usar a ironía, o contraste e o estrañamento como armas para preguntarse sobre o xogo entre aparencia e realidade. A realidade do seu mundo poético revela "unha muller moi valerosa e mergullada con decisión no océano do ser", que "non dubida en tornar á superficie os segredos máis fondos para expoñelos á luz en versos reveladores". Rosalía necesitaba un historiador e crítico literario así. Foi Carvalho Calero especialmente capaz por preparación, actitude, e entusiasmo rosaliano, para iniciar unha comprensión de Rosalía e da súa obra á altura do seu valor, sentido e intención.