Ábrese a esmorga

Aínda que o desastre climático non deixe case oco para as escalas de grises e azuis no ceo, o tempo, co seu frío pasaxeiro e a súa calor intermitente, aínda amosa no paso dos días a evolución dunha estación que ten como último colofón a festa da troula, da burla, do cuspir cara arriba e da crítica pagá. O Entroido, coa máscara, o traxe e os sons acompañantes, é data sinalada en numerosas vilas galegas desde o remate do Nadal. Trátase dunha esmorga anárquica -non tanto hoxe, dirían as fontes consultadas- en contido e en calendario, xa que vai vencellada á celebración da festa rotatoria e procesional da tradición cristiá, a Semana Santa, e cuxos inicios nunca están claros, nin consultando as fontes do pasado nin escoitando as voces do presente; máis aínda se queremos falar dunha presada de xornadas antes do primeiro día grande da festa, que sobreviven grazas a súa reconversión en grandes festas de masas, ao mesmo tempo que en celebracións turísticas. "Este tipo de festa perdeu gran parte da crítica. As autoridades, sexan as de hoxe ou as do pasado, non gostan de que critiquen, precisamente, a súa posición de autoridade", di Antonio Reigosa "Lembro, aínda de pequeno, que este tipo de festa xa comezaba no propio mes de xaneiro, xa rematado o Nadal", comenta Antón Reigosa, etnógrafo e escritor. "É unha festa que cambiou moito. Perdeu gran parte da tradición do pasado debido a que a día de hoxe alcanzou unha forte turistificación. Antes o Entroido tiña unha forte carga crítica e de valores. Era a única ocasión do ano na que se podía protestar dunha maneira máis permitida grazas ao humor", sostén Reigosa. O estudoso indica que era a través non só do humor, senón tamén dos disfraces e máscaras, como se sinalaba as autoridades ou figuras de poder. "Este tipo de festa perdeu gran parte da crítica. As autoridades, sexan as de hoxe ou as do pasado, non gostan de que critiquen, precisamente, a súa posición de autoridade, polo que sempre foi unha festa máis ou menos coartada. A día de hoxe segue a selo, efectivamente", comenta o etnógrafo. Reigosa remóntase até o franquismo para sinalar a decadencia do espírito orixinal desta festa: "Foi xa na Guerra Civil cando se produce a separación entre un Entroido que podemos definir como clásico e o Entroido dos nosos días. A represión da época non convidaba á crítica, tampouco os tempos de posguerra… Moita xente maior, que viviu aqueles anos de comezos de século, dicíame que notaban alí a ruptura entre dúas maneiras de festexar". A festa das máscaras é tamén algo hoxe indisociábel da Igrexa católica. "Ela marca o rito", di Reigosa, "o que pode procurarse nun primeiro momento como unha festa pagá, vencellada á agricultura e ás colleitas, adquiriu desde hai séculos unha forte influencia cristiá", engade, "de algunha maneira ou doutra, sempre foi un xeito de voadura controlada da crítica". Mais a mascarada segue a conservar o seu desfile de días, días como o fareleiro ou o oleiro que xa viñan sinalados pola tradición e que foron recollidos, tamén, por personaxes como Vicente Risco, coñecido ourensán e intelectual do século XX, que xa na "Etnografía" da Historia de Galicia de Ramón Otero Pedraio apuntaba certos días senlleiros da celebración, entre eles os menos coñecidos por aquelas e aqueles que non son habitantes de zonas con forte tradición de troula nestas datas. "O tempo de Entroido comeza no Domingo Fareleiro mais ás veces xa antes se nota unha sorte de impaciencia, de formigueo ou de ganas de troula, precursores do Entroido. Toques de corno que se senten dun lugar a outro, de moi lonxe, o estrondo dunha 'lata de gas' empregada como tamboril, tocada con dous paus, anuncian na aldea, e antigamente na vila ou na cidade, que xa ven aí o Carnaval", detallaba o escritor da Xeración das Irmandades por encargo de Otero Pedraio. "Os estudantes das escolas, colexios, e institutos recortaban en pano a figura dun burro e levábana prendida cun fío a un dos dedos da man; pintábana con xiz e tirábanlla ás persoas no lombo; ao turrar polo fío, o burro quedaba pintado na roupa da vítima", relataba Vicente Risco. En relación a ese primeiro día, contaba Risco, advertindo toda a improvisación que bulía no ar, que eran os rapaces quen, aínda vestidos de civís, agochaban nos seus petos materiais de po de todo tipo de orixe, desde fariña branca até cinza, pasando pola borralla e, incluso, os "burros": "Os estudantes das escolas, colexios, e institutos recortaban en pano a figura dun burro e levábana prendida cun fío a un dos dedos da man; pintábana con xiz e tirábanlla ás persoas no lombo; ao turrar polo fío, o burro quedaba pintado na roupa da vítima", relataba o escritor. Hoxe, a cousa vén actualizada, cóntanos Adriana Jiménez, membro da Comisión de Festas de Xinzo de Limia: "Agora o día fareleiro é máis unha batalla de fariña. Antes non era así, era moito máis improvisado. A xente levaba fariña nos petos e tiraba a fariña a mantenta para facer a broma, por sorpresa. Hoxe está programado como unha gran batalla e imos xa vestidos para ela (ri), desde a mañá cedo, ás once, e dependendo de se fai sol, xa comeza a fariña na praza Maior". A festa cambiou até o punto de que, se antes a Igrexa ou o poder de autoridade do estamento nobiliario marcaban o que se podía facer, cando facer e como facelo, hoxe ese lugar vén ocupado por administracións como, incluso, a Xunta de Galiza: "Hai doce anos comezamos co sábado do petardazo: creouse porque Galicia Calidade, a Xunta, agasalla un reloxo que fai a conta atrás cos días que faltan para o seguinte Entroido; ese sábado ás doce ponse a cero, co que xa comeza o Entroido. O seguinte é o domingo fareleiro. É dos máis íntimos, xa que non hai aínda moita aglomeración nin tanto turista nin tanta participación, polo que é case o que máis queda para nós; é ben complicado despois da declaración de Interese Turístico Nacional". Seguindo as palabras do intelectual de Nós, despois do fareleiro (tamén chamado "Lambedoiro", pola parte de Chantada) entra, deseguido, na axenda, o xoves de compadres. Segundo o conta Risco, reatopámonos cun dos ritos máis mantidos no Entroido, tamén hoxe, a pesar de que quen nolo conta fala das formas da festa na pre-guerra, das batallas entre homes e mulleres: "as mozas facían con palla e farrapos uns bonecos, os compadres, paseábanos na punta dun pau, e logo queimábanos ou procuraban queimalos. Os mozos, con grande algueirada, querían quitalos, para que non lle poidan pór lume, e armábase grande pelexa na que interviñan a auga, a borralla, as chisnas, etc. Hoxe son os rapaces os que fan esto, e os compadres soen ser de papel de seda de cores ou de periódico", explicaba Risco. No caso de Laza, Xinzo de Limia ou Verín, dependendo da localidade, seguen a ser ritos marcados os chamados "domingo fareleiro", "domingo corredoiro" ou "oleiro" e os xoves de comadres, así como o colgamento do Meco, Este "xoves de compadres" tradúcese nos nosos días nun "sábado de comadres" que unifica esta antiga quinta feira co domingo "corredoiro" no caso de Xinzo, explica Adriana Jiménez, membro da Comisión de Festas de Xinzo de Limia: "Temos nos nosos días o sábado de corredoiros, o que vén sendo Comadres. Hai cuadrillas de mulleres que van cear en grupo, con charangas, e os homes vístense de mulleres. Logo está o domingo corredoiro, que é o primeiro día en que saen as pantallas, o noso disfrace típico, o máis especial, o que leva todo o ano gardado". No caso de Laza, Xinzo de Limia ou Verín, dependendo da localidade, seguen a ser ritos marcados os chamados "domingo fareleiro", "domingo corredoiro" ou "oleiro" e os xoves de comadres, así como o colgamento do Meco, "un bébedo que colgaron para facer mofa del; de aí nace a figura do Meco. Nós facemos unha procesión con el; vai nun carro acompañado de personaxes típicos como a vaca, as corozas, os gordos, o home da Aguillada... e vai nunha procesión cos fachós e provoca un corredor no que imos co meco e coida de nós todo o Entroido", di Adriana Jiménez. A través de Adriana coñecemos algunhas singularidades do entroido de Xinzo, que aínda conserva tradicións desta "primera parte" das dúas semanas e media de festa que promete a carnavalada, como é a batalla de fariña que se dá no día fareleiro. "Ese domingo xogamos ás olas. Estas hoxe son mercadas polo concello, encargadas a un artesán. Antigamente só o facían os mozos, hoxe son homes e mulleres, e lánzanse as olas os uns aos outros", detalla Adriana, "hai olas con fariña, confetti, caramelos…", mais, di esta esmorgante en coincidencia con Reigosa, o peso das vellas tradicións vai atopando na modernidade outro tipo de ritos e xeitos. "Antes, non hai moito, o que rompía a ola tiña que pagar o viño aos que xogaban con el. O xogo das olas é primeiro na praza Maior, trasládase á rúa dos viños e remata na praza de Oriente. A última ola adoitámola deixar para un xogador veterano, de hai moitos anos, que rompe a derradeira", explica Jiménez. "Aquí non é como en Verín, non temos xoves de Comadres ou Compadres, nós vivimos as tres sextas antes da semana grande, a semana antes do Entroido; son para os folións, os previos antes da semana grande", remarca Jacobo García, participante do Entroido de Laza, que serve de mostra para apreciar a disparidade e variedade que o Entroido mostra, máis aló da uniformidade que lle outorgan a esta festa méritos como o de Interese Turístico Nacional. "Son percorridos que se fan cos fachós e bombos. Vanse percorrendo as rúas de Laza, Souteliño e Cimadevila pola noite. Antes facíase máis tarde pero a pandemia obrigou a adiantar a hora. Imos quentando un pouco os motores, o que son os chocos adoitamos sacalos despois, xa logo das doce uvas hai veciños de Laza que están cos chocos postos. Para nós, en canto acaban as campanadas do Ano Novo, xa é o tempo de Entroido", conta García. Logo, veñen os días grandes, sobradamente coñecidos, mais é Risco quen nos volve lembrar, outra vez, a necesidade de deportividade nunha festa da vida: "As bromas do Entroido hainas que aturar, por pesadas que sexan, por máis que sexan procaces, ferintes, insultantes ou groseiras. A mala educación consiste xustamente en levalas a mal ou enrabecharse por elas. Non está permitido entre persoas ben criadas o desbotalas ou responder violentamente de palabra ou de obra".