Abrámoslle a fiestra a Alejandra Murguía

Logo, Alejandra, tivo que pechar a ventá para velar o cativo corpo morto da súa nai e preparalo coidadosamente, para que repousase no diminuto cemiterio de Adina. Mais non amortallaba soamente un cadáver, senón tamén cada un dos seus soños de moza artista que soñaba con marchar á gran cidade, vivir do seu traballo e triunfar no mundo da arte. Porén, acababa de quedar atrapada para sempre naquela habitación e nos muros daquela casa sen verán que logo serían os doutras moitas casas, para velar polo legado dunha nai escritora –a máis grande das letras galegas–, coidar un fato de irmáns pequenos (Aura, Gala, Ovidio e Amara) e servir de fuste a un pai ausente que traballaba por engrandecer a cultura galega. Aquel día, a historia das mulleres galegas, que dera una salto cara adiante con cada unha das empresas da poeta dos Cantares galegos, retrocedía bruscamente para deixar atrás a Alejandra. Non obstante, dende que nacera en 1859, Manuel Murguía alentara os pasos da súa primoxénita no mundo da cultura e das artes. Ben é certo que o coidado da nena dependera das figuras femininas mais próximas: a súa nai –que nunca cesou o seu traballo literario mentres a coidaba– e a súa avoa Teresa. O pai, pola contra, pasaba fóra da casa familiar varias tempadas para dedicarse integramente aos seus quefaceres intelectuais sobre a historia e a cultura de Galiza, liberado do traballo doméstico pola súa condición masculina, aínda que non descoidara a educación da súa filla (de feito, a ela dedícalle o seu máis importante texto sobre o ensino, La primera luz. Libro de lectura para uso de las Escuelas de primeras letras de Galicia). Vocación cultural Cando en 1869 consegue ser director do Arquivo de Simancas, leva a súa familia con el. Alejandra, que entón contaba con dez anos de idade, xa manifestaba entón a súa vocación cultural, artística e literaria, ademais de escribir e ler correctamente, como demostra a correspondencia que dende a vila castelá intercambia co seu avó paterno Juan Fernández. Pouco despois da toma de posesión de Manuel Murguía, Piedad Noya, a muller que servira durante anos a familia, leva dende Santiago a Simancas a segunda filla do matrimonio, Aura, que contaba con tan só uns meses de idade. Alejandra implícase no coidado da súa irmá menor e, seguramente froito da socialización con outras mulleres veciñas, afeitas a facérense cargo tamén de rapaces pequenos, recolle uns interesantísimos cantares de berce que o seu pai envía ao estudoso e folclorista andaluz Rodríguez Marín, que os publicaría anos mais tarde. A partir dese momento, Alejandra convértese nunha sagaz e avantaxada compiladora de literatura de tradición oral e enche páxinas de cantigas, refráns e coplas escoitadas tanto das mulleres que serviron a súa familia como das outras que coñeceu ao longo da súa vida, chegando a atesourar un importantísimo patrimonio de textos tradicionais galegos que poñen de relevancia as preocupacións femininas, o traballo das mulleres e o seu relevante papel na transmisión desta literatura e que Alejandra, contribuíu a revalorizar (de feito, estaría en contacto cos máis importantes estudosos da literatura de tradición oral do momento, que apreciaban moito o seu labor). Chaman a atención os temas dos cantares recollidos pola moza, que comparten motivos temáticos cos poemas da súa nai e que se centran nas problemáticas femininas como a violencia exercida polos homes contra as mulleres, que vai dende o asasinato até a violencia sexual e compila pezas nas que as mulleres cantan libremente a súa independencia. En Simancas, Alejandra manifesta, asemade, a súa pronta vocación artística, que transforma en debuxos e apuntes que envía puntualmente ao seu avó e que non abandonaría até que as asfixiantes obrigas da condición feminina da época llo impedisen (como lle sucedeu a multitude de mulleres artistas ao longo da historia da arte). Juan Martinez, Rosalía de Castro e Manuel Murguía aprecian e alentan as aptitudes artísticas da rapaza e, parece que de volta a Galiza, Alejandra mesmo recibe formación regrada a este respecto na Sociedad de Amigos del País de Santiago, institución da que tamén fora alumno o seu pai e que era o único centro galego que daquela abría as súas aulas ao alumnado feminino interesado nas belas artes. Se ben as ensinanzas que Alejandra recibiu distaban moito das que recibían os estudantes masculinos. Os rapaces podían recibir clases de diversas técnicas e destrezas ademais pintar ao natural e estudar a figura humana (central nos máis importantes xéneros da arte) a partir de persoas que pousaban coma modelos. As mozas soamente aprendían a base de copias e imitacións e as clases de debuxo estaban orientadas ao bordado posterior –quefacer artístico menosprezado polo seu desempeño exclusivamente feminino– e ao adorno. Pero ademais das clases, Alejandra seguiu formándose e especializándose en certos desempeños artísticos. As testemuñas que conservamos dan conta do seu especial interese pola copia arquitectónica e da mirada crítica e formada sobre as obras de arte que reproducía. Nos seus traballos, concomitantes coa pintura rexionalista do momento, hai sempre unha constante: a representación da figura feminina que tenta perfeccionar nas súas obras máis prontas. Na Real Academia Galega consérvanse varias acuarelas, datadas entre 1873 e 1874, que reflicten mulleres novas ao aire libre e rodeadas de natureza –sempre fóra do espazo íntimo da casa–. Sospeitamos tamén que varias pinturas, catalogadas na mesma institución como pertencentes ao seu irmán Ovidio e protagonizadas por mozas tamén son da autoría de Alejandra (as obras de pintoras confundidas coas dos seus achegados masculinos artistas son moi habituais tamén na historia da arte). Protagonismo feminino Cara a 1879, cando Manuel Murguía marcha a Madrid para dirixir a antes citada revista La Ilustración Gallega y Asturiana, inclúe Alejandra dentro da nómina de colaboradores da publicación, que pretendía reunir os máis selectos debuxantes e gravadores do momento. No número 27 da publicación, a revista conta cun gravado da moza artista, no que se ve unha muller que absorta no traballo, fía. Está vestida con roupas tradicionais e outra vez rodeada dun entorno natural. Novamente o protagonismo feminino e o seu traballo volven ser o centro das figuracións de Alejandra. As colaboracións na revista son ben recibidas pola familia, que agradece as súas contribucións económicas. O seu pai aléntaa dende Madrid e ela esmérase en debuxar cada vez mellor. Ao tempo, o entorno artístico da época comeza a tela en conta. Murguía recibe cartas dos seus correspondentes, que o felicitan polas habelencias de Alejandra. Ramón Segade Campoamor celebra os seus gravados e o artista Ignacio León y Escosura (nunha carta datada o 28 de maio de 1879 e recollida no II volume de Cartas a Murguía de Xosé Luís Axeitos e Xosé Ramón Barreiro) coméntalle: "No dudo que tu hija tenga mucho talento. Las mujeres son como los hombres y algunas hay que ganan mucho dinero". Tamén as publicacións periódicas comezan a falar dela e da súa sona como nova promesa da arte. Dende o outro lado do Atlántico, Bernardo Barreiro de V. comenta o 18 de maio de 1879 dende as páxinas do periódico bonaerense El Gallego: "La pintura que honran en nuestro país Fierros, Álvarez y Salgado, contará en breve con el genio de una nueva artista gallega que tienendo a penas diez y ocho años, es notable por sus paisajes, sus cuadros de costumbres y bien imitados bodegones. Hablamos de la señorita Dª. Alejandra Martínez, hija de nuestro respetable maestro el ilustre historiador de Galicia D. Manuel Murguía". Mais como xa referimos anteriormente, todo muda de xeito drástico cando Rosalía de Castro enferma mortalmente. Alejandra, incesante, coida dela na casa da Matanza e atende as irmás e o irmán mais novos. Ao principio, aínda pinta dende a eira da casa. Logo, deixa de facelo, abafada polos innumerables quefaceres. Bernardo Rico, un dos colaboradores artísticos de La Ilustración Gallega y Asturiana, e Modesto Brocos falan das súas especiais calidades e exprésanlle a Murguía a súa mágoa porque Alejandra se atope illada na casa da Matanza e non poida seguir desenvolvendo a súa arte nin perfeccionándose. Pero a fiestra péchase e ela queda atrapada dentro da casa coa súa nai morta e o seu pai, que a demanda para coidalo a el e a os seus fillos cando queda sen o apoio material de Rosalía. O sacrificio doméstico Alejandra asume o asfixiante sacrificio, determinado pola súa condición feminina e polas circunstancias. Rexeita un posto de restauradora no Museo del Prado a petición do seu pai e mesmo renuncia a casar co home co que mantiña unha relación amorosa, Joaquín Arias Sanjurjo, para atender a familia. Soamente unha vez mais volvería a exercer as habelencias artísticas: cando o Centro Galego da Habana, lle pide o 22 de febreiro de 1889 elaborar o seu estandarte, esboza a obra cuxo labor de agulla sería elaborada por un obradoiro de bordadoras de Santiago, que empregou seda e cordóns de ouro fino (agora si o debuxo tería como finalidade a costura, como lle ensinaran nas clases compostelás). E cando Ovidio mostra tamén interese pola arte, exerce de mestra primeira. El, o único irmán varón da familia, doce anos máis novo que Alejandra e por quen Manuel Murguía prestaría novamente toda a súa axuda e orientación, si puido desenvolver a súa actividade estética sen trabas, por mais que esta fose curta, dada a súa prematura morte. Ovidio Murguía –sobre o que non recaerían as pesadas cargas das mulleres da época chegada a madurez– si foi libre de recibir formación pictórica regrada, tamén na Sociedad de Amigos del País de Santiago que ofertaba unha formación moito máis completa para os alumnos varóns e completala na Coruña e en Madrid, a onde si puido viaxar, estudar, pintar e mesmo vivir a bohemia e onde lle serían encargadas grandes obras. El puido facer todo o que era esperable para un pintor da época e que lle foi negado a súa irmá Alejandra esencialmente polo feito de ser muller. Hoxe en día, Ovidio forma parte da historia da arte galega como un dos protagonistas da Xeración Doente. O seu pasamento foi sentido pola intelectualidade e o mundo artístico galego en tanto Galiza perdera un gran pintor. O seu pai pendurou os cadros de Ovidio no seu despacho e logo fixo e a súa irmá Gala nas paredes da súa casa. Outros, exhíbense actualmente en museos públicos e coleccións privadas. Sen embargo, a obra de Alejandra Murguía fica no esquecemento, consérvase sen asinar e mal inventariada e non consta dentro da historia da arte galega. Tampouco se aprecia na actualidade o labor da filla mais vella de Manuel Murguía como compiladora de literatura de tradición oral, a pesar de que transmitiu un legado rico e sensible ás temáticas femininas. Menos aínda se considera o seu traballo como coidadora familiar, que abrangueu dende velar polas irmás e irmán pequenos, coidar dos círculos de intelectuais e amigos do seu pai cando este foi envellecendo (como demostra a correspondencia) e facerse cargo do patrimonio cultural familiar cando Murguía faleceu, hai cen anos. Dende logo, ao recordarmos hoxe que Murguía foi un dos construtores culturais da nación galega debemos recordar que foi a costa do sacrificio de Alejandra, que como moitas tantas mulleres hoxe esquecidas e menosprezadas ocupouse de coidalo e atendelo. Abrámoslle, por fin, a fiestra a Alejandra.