As máis fráxiles: unha ollada á covid-19 desde a marxe de europa

Nuns momentos nos que a redución da mobilidade se volveu prioritaria para controlar o contaxio, ou comeza a recuperarse progresivamente, que aconteceu con aquelas persoas que fican atrapadas no borde? Como lidan coa emerxencia sanitaria as que existen entre as fronteiras, na marxe do asilo político, en terra de ninguén? Como se prevén o coronavirus nun lugar onde as condicións de salubridade son xa de seu deplorábeis, coas persoas apiñadas en dimensións demasiado reducidas e sen acceso a auga corrente? Hoxe tornamos a ollada cara a un dos sitios máis vulnerábeis ao contaxio, que, con todo, conseguiu manter fóra a doenza, cando menos até agora. Porén, coa paulatina instauración da prometida "nova normalidade" o risco continúa, se cadra, aínda máis presente. Falamos de Moria (Grecia), actualmente o maior campo de refuxiadas de Europa, desde onde nos chega un testemuño en primeira persoa arredor da emerxencia sanitaria. Grecia foi un dos países onde a crise cobrou menos infeccións e mortes, co que mesmo se ten situado como modelo de xestión fronte á pandemia. Os contaxios non chegan aos 3.000, mentres os falecementos non suman 200, nun país con 11 millóns de habitantes e unha poboación moi avellentada. Unhas cifras que resultan sorprendentes, sobre todo de considerarmos a dureza coa que a crise de 2008 golpeou Grecia. Mais foi xustamente iso, por paradoxal que resulte, o que a "salvou". O sistema sanitario estaba tan debilitado que se entendeu como fundamental desde o principio o encerro domiciliario para evitar o desastre. Así, tan só 48 horas após a primeira morte, fechábanse bares, restaurantes e museos, decisións que no Estado español demorarían por volta dun mes. As medidas foron decididas e rápidas, co que se conseguiu conter en boa medida a expansión do virus. O confinamento total decretouse o 23 de marzo, cun control estrito das saídas que era mesmo monitorizado polas forzas de seguridade mediante SMS. Onde nin o virus ousa entrar Pero nestas precarias circunstancias, cómpre mirar máis alá, pois a día de hoxe Grecia aínda acolle o maior número de migrantes de Europa. O ano pasado era a principal porta no Mediterráneo, con máis de 65.000 novas chegadas rexistradas, das que un terzo, arredor de 23.000, corresponden á illa de Lesbos. No que vai de 2020, hai noticia de case 10.000, das que máis de 3.500 continúan a ser nese porto. Lesbos está situada no mar Exeo, a pouco máis de 20 quilómetros da costa de Turquía. Coa gran vaga migratoria de 2015 o territorio insular transformouse nun dos maiores portos de entrada, naquela altura de persoas procedentes maioritariamente de Siria. Desde a sinatura do tratado entre a Unión Europea e Turquía en 2016, as illas gregas funcionan como un colo de botella no que as persoas solicitantes de asilo fican atrapadas, na eterna espera do status de refuxiadas, unha condición que só se concede aos casos considerados máis vulnerábeis, de maneira, iso si, vagarosa. Así, o que fora campamento de refuxiadas transformouse nun dos principais centros de detención co feche das fronteiras estabelecido no tratado. Moria comezou a acoller migrantes en 58.000 metros cadrados tras a chegada de case un millón de persoas en 2015, pero en 2019 tería medrado 38.000 metros cadrados, até case 100.000, segundo datos do Alto Comisionado das Nacións Unidas para os Refuxiados (ACNUR). No silencio dun conflito prolongado, en xaneiro deste mesmo ano alcanzou a cifra de 20.000 residentes nun espazo inicialmente deseñado para acoller 3.100. Unha sobrecarga, por outra banda, bastante habitual neste tipo de complexos. Esta circunstancia provocou protestas en Mitilene, a capital da illa, a comezos de 2020. Actualmente atópanse unhas 17.400 persoas, do que por volta de 70% proceden do Afganistán, seguido da Siria (12%) e da República Democrática do Congo (7%). As máis "afortunadas" moran en contedores dentro do "campo oficial", mentres o resto subsisten no que adoita chamarse a "xungla", nos arredores, onde as condicións son se cabe máis precarias. Moria é un exemplo límite do que viven as que se atopan atascadas nos diversos campos e centros de detención gregos. A situación, coa chegada do coronovirus, supón unha bomba de reloxaría. Segundo denunciaba un estudo do International Rescue Comitee, habería unha densidade de poboación de 203.800 persoas por quilómetro cadrado, cifra que fai irrisoria, en comparación, as 24.440 do Diamond Princess, o cruceiro no que a expansión da COVID-19 foi moi superior ao da cidade chinesa de Wuhan, foco inicial do coronavirus. Ante este elevado risco, o medo da chegada do virus agroma nos campos. Mais, como se encara? Facer fronte á COVID-19 desde a autoxestión Un grupo de voluntarias entre as residentes decidiu autoorganizarse para levar a cabo unha campaña de concienciación sobre as medidas para enfrontar o coronavirus, moitas delas de imposíbel cumprimento na práctica, cando se vive nunha tenda de tea ou nunha chabola con outras oito persoas en menos de tres metros cadrados. En Moria, como na meirande parte dos campos, máis ou menos masivos, as condicións de vida, xa de seu límite, volven inviábel unha auténtica estratexia de prevención. Mohamed –prefire figurar sen apelido– é de Afganistán e leva seis meses no campo coa súa familia. En Moria todo o mundo o coñece como Omid. Este farmacéutico de Kabul, de 30 anos, conta que desde mediados de marzo, cando a ameaza da COVID-19 se fixo patente, a maioría das asociacións e ONG que operaban no lugar abandonárono. Sen elas, non había quen difundise como lidar coa emerxencia sanitaria, así que "decidimos crear esta comunidade por e para refuxiadas, só co gallo de ofrecer información sobre a prevención do coronavirus", explica en conversa telefónica con Sermos Galiza. "Comezamos conectando por volta de 20 persoas voluntarias de diferentes nacionalidades (árabes, afgás, somalís...) con esta idea, pero agora xa somos máis de 50", relata. Así nacía o Moria Corona Awareness Team (MCAT), do que Omid é coordinador, un grupo de apoio que colabora con outros desta mesma índole como os White Helmets (Cascos Brancos), co soporte da organización grega Stand by me Lesbos (Fica ao meu carón Lesbos). Para alén de repartiren pasquíns e divulgaren instrucións para manter a xente o máis segura posíbel dentro das circunstancias, as voluntarias organizáronse para levar a cabo distintos labores, como a recollida de boa parte do lixo que se amorea nas inmediacións do campo e fai aínda máis alta a ameaza de infección. Se ben o pico da curva xa se dá por superado en Grecia, a situación de risco continúa en Moria, especialmente por mor da enorme concentración de xente nun espazo tan pequeno e que non está preparado para garantir as medidas básicas de hixiene. "A distancia social é imposíbel de manter", asegura Mohamed. Un dos momentos de maior vulnerabilidade neste senso son as longas colas que se forman para o reparto de comida, que poden durar horas, nas que a separación de dous metros cae do lado do desexo, pero non da realidade. O acceso ao único supermercado do campo tamén constitúe un lugar de elevado risco. Inseguridade "É moi difícil vivir aquí desde o punto de vista da seguridade, especialmente durante a noite", afirma Omid. A xente non quere saír nos momentos de escuridade porque os roubos son frecuentes, así como os ataques. O máis cobizado: os móbiles. Perdelo significa ficar sen o contacto con familia e amizades, que quer ficaron atrás, no lar abandonado, ou conseguiron chegar a algún outro lugar de Europa. "As instalacións de saneamento son verdadeiramente deficientes", afirma Omid. "Non hai auga corrente as 24 horas", polo que as medidas de hixiene son totalmente imposíbeis de cumprir. Algo tan básico e reiterado como o lavado de mans constitúe un auténtico desafío en Moria. Nas zonas máis remotas chega a haber 210 persoas por baño e até 630 por ducha. Os recursos médicos son igualmente moi "limitados". Desde a chegada da dereita ao Goberno grego no verán de 2019, as migrantes perderon o número da seguridade social (chamado AMKA), co que non teñen en principio acceso a tratamentos crónicos ou vacinas para as crianzas. Isto súmase aos xa de seu febles sistemas sanitarios gregos: o hospital de Lesbos ten só seis camas de UCI. Se a COVID-19 ataca este campo, os danos van ser terríbeis e in- controlábeis", advirte omid Aínda que as restricións de mobilidade se levantaron no país o pasado 4 de maio, para as migrantes que se atopan nos campos das illas e nalgúns da Grecia continental aínda remataron hai unha semana, o domingo 7 de xuño. Se ben antes podían moverse libremente, durante o confinamento a policía vixiaba as saídas para asegurar que só as residentes con permiso abandonasen o recinto. "A xente non podía deixar o campo sen unha autorización", relata Omid. Nos momentos máis rigorosos, estaba prohibido saír entre as 19 e as 7 horas, e durante o día só podía desprazarse un membro da familia. O incumprimento xerou multas e algunhas organizacións denunciaron que as residentes non podían acudir a Mitilene para facer consultas legais sobre o avance dos seus procesos de asilo, coas datas correndo igualmente. A ameaza do futuro As condicións de vida son "moi malas, especialmente desde a chegada do coronavirus, pois un campo superpoboado coma este é moito máis vulnerábel que calquera outro lugar, en circunstancias normais", traslada Omid. A aparente xuventude da meirande parte das residentes de Moria, algo que en principio as exporía menos, resulta enganosa. Os seus sistemas inmunes atópanse debilitados após meses vivindo na insalubridade e cunha alimentación deficiente. "Se a COVID-19 ataca este campo, os danos van ser terríbeis e incontrolábeis", advirte o farmacéutico. Con todo, séntese "esperanzado" e "afortunado" porque ningún caso activo foi aínda reportado desde Moria. As refuxiadas din que "nin o virus se atreve a entrar alí". O feche de comunicacións na illa facilitou esta circunstancia, así como o descenso de entradas. As chegadas en abril foron nulas, agás por 39 rexistradas a primeiros de mes, fronte ás 300 que se viñan contabilizando en marzo. En maio comezan de novo a subir, até superar as 220. Destas, catro deron positivo en COVID-19 e foron illadas. A ameaza da enfermidade levou ao límite as tensións no campo, con dúas pelexas serias nas que morreu unha muller de 23 anos e un home rematou ferido, segundo informou a prensa local. Porén, estes casos activos "non viven no campo de Moria, están nunha área separada e non teñen contacto connosco", asegura Omid. Atópanse no campo provisional de Megala Therma, preto de Eftalou e a 50 quilómetros de Moria, alugado polo Goberno para pór en corentena esas novas chegadas. "Pero non estamos certos de manternos seguros durante moito tempo, porque cando remate o confinamento a illa estará en máis conexión co mundo e será máis perigoso para as refuxiadas", reflexiona Omid. O Goberno heleno xa está preparándose para o retorno do turismo, cunha campaña que ten por lema "A Greek Summer State of Mind" ("Un estado de ánimo do verán grego"). "Se o virus entra neste campo será unha situación pésima", reitera. "Ninguén sabe que pasará mañá", comenta, pero admite que hai "medo entre a xente". Coas esperanzas postas no Goberno grego, son conscientes de que a situación que se aveciña é, se cadra, máis perigosa que a que viviron estes meses. A Unión Europea resistiuse a evacuar os campos, aínda que en abril falou do traslado de 1.000 migrantes das máis vulnerábeis dos campos das illas a hoteis desocupados, algo que tería acontecido de maneira moi lenta. Por outra banda, Grecia anunciaba o ano pasado a súa vontade de rematar con estes complexos, mais só para transformalos en centros fechados, nos que as condicións de vida poderían empeorar notabelmente, en especial coa ameaza da COVID-19 no horizonte. Neste contexto, as migrantes voltaban á axenda mediática a pasada semana por mor da ameaza de Turquía de abrir o paso do Evros, como medida de presión en defensa dos seus intereses petrolíferos no Exeo. Mentres se xogan as cartas no taboleiro da xeopolítica, en Moria aceptan o mañá coa resignación e a esperanza de que a situación mellore.