A poesía e o rural

Fálase moito ultimamente da boa saúde da que goza a poesía galega actual, na que teñen moito que ver as propostas renovadas de poetas asentadas, amais da incorporación de novas voces que veñen para reivindicar o que lles pertence. Esta poesía de zume novo renace das súas orixes para incorporar visións necesarias e reivindicativas sobre diversas realidades. É dicir, que se comeza a artellar versos que conteñen sentimentos e que, á súa vez, procuran mudanzas sociais. Reivindicando as orixes Di a poeta e veterinaria andaluza María Sánchez no seu recente libro Tierra de mujeres. Una mirada íntima y familiar al mundo rural (Seix Barral) que é preciso indagar en novas olladas sobre o mundo rural, afastadas de bucolismos e do turismo masivo e da "galifornia". Así, o rural non debería ser ningún espazo á deriva, senón garantía de servizos e cultura, e no que a calidade de vida das persoas que o habitan se priorizase. Pois ben, a poesía galega dos últimos anos está puxando por reivindicar os espazos rurais, e de aí que non resulte estraño a reprodución de textos poéticos que falan sobre a necesidade que temos de recuperar o campo como o xerme das nosas orixes e a garantía das tradicións galegas máis enraizadas. "O rural reclama olladas múltiples e fundamentadas, que se afasten da visión reducionista e reivindiquen a identidade dos nosos pobos" Unhas visións, todas elas, cunha gran compoñente militante e que artellan versos que alertan da problemática arredor do rural galego, sometido desde hai anos ao desleixo das administracións, que levan anos promovendo políticas de lavado de cara, e reducindo a mínimos os servizos destes espazos nos que máis que vivir, se sobrevive. Poemarios como Nomes de fume, de Míriam Ferradáns (Espiral Maior, 2017), Feliz Idade, de Olga Novo (Kalandraka, 2019), As casas, de Carlos Lixó (Espiral Maior, 2018), ou Da casa, do mar e das ausencias, de María Carmen Caramés (Medulia, 2019), contribúen a xerar debate sobre a poesía e o rural. Coa axuda dos seus versos e da mirada das súas autoras, propoñemos unha análise arredor da poética e do rural galego. O rural ‘baleirado’ "Non coñezo maior patria que o teu nome". Este verso, sacado do poemario Nomes de fume, co que a poeta de Bueu Míriam Ferradáns gañou o XXIX Premio nacional de Poesía Xosemaría Pérez Parallé, é quizais o máis coñecido por formar parte da discografía do grupo desaparecido recentemente Nao, un verso que nos leva directamente a falar do rural. A poeta, natural da aldea de Bon (Bueu), recoñece que "gusto dos tempos que impón a aldea pero son consciente do difícil que é vivir aquí". Continúa reflexionando sobre este rural que se baleira, e pregúntase: "como se pode sentir unha anciá que viviu sempre na súa aldea e os últimos anos ten que paslos fóra porque non hai quen queira regresar a un lugar depauperado e baleiro?". A pesar das trabas, ela decidiu traballar no rural e escribe dende o seu Bon natal, aínda que apunta que "para poder facelo son os outros os que se desprazan e asumo con gusto unha diminución do meu rendemento económico". Sobre esta merma de habitantes que sofre desde hai anos o rural galego tamén fala Carlos Lixó nalgúns dos versos d’ As Casas, XXX Premio Nacional de Poesía Xosemaría Pérez Parallé: "na encrucillada onde eu vivo xuntábanse os mortos / que baixaban do cemiterio de San Paio / coñecín unha señora que os viu / e xa está con eles / agora hai unha rotonda / e chalés que van pasando de moda / e xa non quedan nenos". O autor ribeirán procura a herdanza dun pasado rural que non é vivido en primeira persoa, pero que é o relato da familia, o que se acompaña da narración e das lembranzas sobre os propios cambios na paisaxe. "A aldea que mantén a súa forma pero xa non a súa vida", reflexiona. As ausencias que pesan Na configuración do imaxinario social das aldeas xogan un peso fundamental as ausencias. Arredor desta idea principal da emigración transita o poemario Da casa, do mar e das ausencias, de María Carmen Caramés (I Premio de Poesía Concello de Ponteceso Eduardo Pondal), que naceu a raíz da desolación da autora provocada pola marcha do fillo traballar fóra. "Este feito devolveume á miña infancia, aos sobres de avión que ían e viñan do outro lado do océano, a miña avoa limpando as mans no mandil para coller aquelas cartas coma se fosen un tesouro", asegura a poeta. Os seus versos falan moito do sentimento da separación, da ausencia, da excesiva luz das cidades, do mar como símbolo de despedida, da distancia e das esperas... Esta visión de perda é a que asola o rural, que leva pegada desde hai anos a vivencia emocional da emigración. Un dos poemas di: "Atravesamos agora / espazos invertebrados. / A memoria, / como unha casa abandonada, / vai perdendo /a exactitude dos vértices". Tamén Míriam Ferradáns escribe versos que tocan de cheo este tema das ausencias que doen: "Aquí sempre morre alguén: / é así como tiramos / outro nome ao escuro. / Este ano, a familia falta á procesión / e á festa". Ante as persoas que se van ou os espazos que xa non son os que eran, a autora de Feliz Idade homenaxea o seu Vilarmao natal e compara a poesía coa sensación de perda. Na súa reflexión confesa que "a poesía é outro Vilarmao onde seguen vivindo os afectos, un espazo de re (existencia) atemporal, simbólica e resistente. Coma o amor". Ela quere deixarlle á súa filla esa terra que entende o canto dos grilos e na que se dea continuidade á existencia familiar. Loita, pois, contra as ausencias que ameazan ese rural e propón a resistencia. A supervivencia das aldeas A poeta da Pobra do Brollón Olga Novo vén de publicar unha das súas obras máis ambiciosas e persoais, Feliz Idade que, nas súas propias palabras, "conforma un elo xenético e matérico que parte de dúas vivencias persoais que adquiren unha dimensión universal: a enfermidade e morte do pai e o nacemento da filla". A través destes dous acontecementos aparentemente opostos, a autora traza uns versos que son case un "canto agónico" e que "denuncia os poderes que conscientemente destrúen un modo de vida, e a homenaxe ás humildes clases populares explusadas da gran Historia". Novo escribe desde o feminismo, e cunha clara alusión á historia das aldeas e das persoas que puxaron pola supervivencia, e que continúan facéndoo nos nosos días, malia todas as trabas impostas desde a sociedade e os poderes fácticos. A poesía é "ancoraxe, lugar para acoller o lugar (des) habitado. Aquel que permanece na memoria, o hábitat primeiro dos afectos" Feliz Idade vén a ser, pois, a reivindicación dun modo de vida que xa foi, e que quere seguir sendo, unha idea que agroma nos versos seguintes en forma de revolución: "A casa é de quen a habita / a terra de quen a traballa. / Irei contigo a cada barricada / polo triunfo da paixón e a dignidade / anque me corten as maus e as ás e así me enterren / nunha fosa común en irmandade / con tódolos que tocan sen descanso / no medio do teu poema prenatal e coronrio / este tantán republicano". Ela, que escribe cunha forte compoñente militante, define que a poesía é "ancoraxe, lugar para acoller o lugar (des) habitado. Aquel que permanece na memoria, o hábitat primeiro dos afectos". Continúa explicando que "a poesía é territorio porque é amor, e nela fica refuxidada en exilio o negado, o reprimido, o esquecido, o marxinado por unha sociedade tristemente acomplexada e entregada á deshumanización e autonegación". Quizais por iso, porque é consciente de que o exercicio poético axuda na protesta, Novo escribe sobre ese rural que esmorece e reivindica o presente e o futuro das persoas que queren habitalo, que aquí adquire o nome da súa filla Lúa, que acaba de nacer e herda unha terra da que sentir orgullo e pola que loitar. Os poemarios analizados contribúen a xerar debate sobre o rural e pór a súa realidade no foco. Os seus versos reclaman que as aldeas sexan tidas en conta, quer a nivel cultural quer de servizos básicos, que formen parte das comunidades e que poidan saír das marxes. Cun apego moi forte ao pasado, estas catro poetas inciden na necesidade de reinventar estes espazos cunha clara conciencia militante a través do empoderamento das persoas que os habitan. A súa loita diríxese, pois, contra unha forma de entender o rural desde unha posición reducionista. Así e todo, é imposíbel fuxir das orixes, e sobre iso reflexiona Novo, cando di que "Vilarmao é quen desaparece canda o meu pai, canda cada unha e cada un dos veciños, canda cada casa que se pecha para sempre pola catástrofe socioeconómica que fixo marchar os fillos, sen posibilidade de continuidade, sen posibilidade ficar no seu lugar". Na mesma idea afonda Míriam Ferradáns: "En Bon cada certo tempo (demasiado pouco) apágase a luz dunha casa que non se volta encender cada noite. É difícil vivir rodeado da morte ou da ausencia constantemente. En Bon o último nenos que naceu debe ir xa polos dous anos. Canta tenrura na ollada dun ancián que ve un neno. Pasa sempre. O da tenrura e o de marchar". A lingua que esmorece As catro propostas poéticas aquí analizadas aluden, en maior ou menor medida, á lingua e á perda de falantes, un proceso que ten que ver co abandono do rural e os movementos cara aos espazos urbanos. Lixó, tamén graduado en Historia pola Universidade de Santiago de Compostela, relaciona estes dous procesos: o da perda de falantes en lingua galega e o do baleirado das aldeas. Un dos seus poemas fai fincapé nese concepto: "a nena que me dixo / se queres xogar connosco tes que falar galego / foi a nosa dona / posuíunos / aínda que hoxe a odiemos / con todas as nosas forzas / por todo o que nos fixo / ela non se decata / e escribe polo facebook /os echo de menos chicos". Cando todo parece caer polo chan, a poesía proclama o renacer e tamén a resistencia perante o poder asulagador. Así, Olga Novo apreixa nos seus versos as verbas do seu lugar natal, esa Pobra do Brollón que perde habitantes e, como acontece en moitas outras zonas da Galiza, falantes. Ela colleita aquí as palabras desa zona dialectal para que estas non se esquezan: as maus, a aira, as cireixas... son só algúns dos exemplos desa lingua que reivindica o seu espazo na historia e no futuro. A poesía, arma ateigada de futuro Para as persoas que cremos no poder da palabra, poemarios coma estes tórnanse imprescindíbeis, non só como activadores da memoria individual e colectiva e de lembranza das orixes, senón tamén como armas de cambio e de toma de conciencia. A través dos versos destas catro voces poéticas, o lectorado pode reflexionar sobre a necesidade dun rural vivo, como veu sendo no pasado, e tamén sobre o que temos que reivindicar. A poesía galega actual, na que conflúen novas e vellas voces, ten grandes retos por diante, pois non só se dedica á expresión de sentimentos senón que debe atender os grandes temas da actualidade, e neste senso, a reflexión ao redor do rural ten aínda moito por espremer. Aos títulos que vimos de comentar engadiríanse moitos outros como Lumes, de Ismael Ramos (Apiario), Camuflaxe, de Lupe Gómez (Chan da Pólvora), De animais e outros deuses, de Ángeles Madriñán (Fervenza), Un libre favor, de Chus Pato (Galaxia), Fronteira Paraíso, de Silvia Penas (Urutau) ou Tempo fósil, de Pilar Pallarés (Chan da Pólvora)... En definitiva, versos ateigados de futuro e nos que non cabe xamais a quietude. Desde a narrativa galega tamén contamos con propostas actuais que soltan reflexións sobre o rural, caso d’ As Ramonas, de Ana Cabaleiro (Galaxia), Shanghai a Barcelona, de Amador Castro Moure (Xerais), O sono das sereas, de Xosé A. Neira Cruz (Galaxia) ou O bestiario científico de Anxos Nogueirosa, de Antonio M. Fraga (Urco). En definitiva, o rural reclama olladas múltiples e fundamentadas, que se afasten da visión reducionista e reivindiquen a identidade dos nosos pobos e das nosas xentes. Se queremos que algo cambie, debemos crer na literatura, que demostrou unha capacidade mobilizadora impresionante e que consegue poñer no foco realidades ocultas ou que están ‘nas marxes’. Aí reside o reto: en reflexionar sen impoñer, en reclamar sen berrar.