A memoria do barro

A olaría, o traballo con arxila cocida para fabricar instrumentos de diversa índole, é unha das actividades económicas máis senlleiras da Galiza. A persoa que elabora a olaría é o oleiro, un topónimo moi común no mapa galego: o propio concello de Oleiros (comarca da Coruña), as parroquias homónimas en Ribeira (Barbanza), Salvaterra de Miño (O Condado), Silleda (Deza) ou Vilalba (A Terra Chá), entre outras moitas. Non obstante, da actividade oleira nestes puntos só quedou o nome. Non é o caso de Buño (Malpica, comarca de Bergantiños), Bonxe (Outeiro de Rei, Lugo), Gundivós (Sober, Terra de Lemos), Mondoñedo (A Mariña), Meder (Salvaterra de Miño, O Condado), Ramirás (Terra de Celanova), Rubiá (Valdeorras), Portomourisco (Petín, Valdeorras) e Niñodaguia (Xunqueira de Espadanedo, Allariz Maceda). Entre outros lugares, estes forman as cartografías do barro na Galiza, hospedando os centros máis importantes na produción cerámica galega. De todos estes lugares recolle testemuños o escritor e poeta Emilio Araúxo no seu libro A ola. Un resplandor de lúa. Non só oleiros e oleiras destas localidades, senón tamén veciñas e veciños, que se mantiveron como capitais da olaría galega contan en primeira persoa vivencias, memorias dun tempo no que este oficio era non só imprescindíbel para o día a día de galegas e galegos, senón tamén un motor económico en moitas comarcas do país. O libro que vén de publicar Emilio Araúxo, A ola. Un resplandor de lúa (Toxosoutos), plasma como na olaría repousan a identidade galega e os coñecementos. E como os rituais e as tradicións que atinxe constitúen unha manifestación máis do patrimonio inmaterial do noso país. Os primeiros obxectos de olaría aparecen no Paleolítico Superior (29.000 ou 25.000 anos antes da nosa era); os primeiros artesáns especializados fixérono moito máis tarde, contra o ano 3.400 antes da nosa era, en Mesopotamia; e, na Galiza, a tradición profesional remóntase, cando menos, ao século XVI, se ben é máis que posíbel que xa se traballase a arxila desde moitos anos antes. Darlle forma á terra E é que non só a fabricación de utensilios de barro chegou até os nosos días, senón que o procedemento de elaboración pouco mudou ao longo dos séculos. Todas as pezas cerámicas pasan por varias fases comúns durante a súa fabricación. En primeiro lugar, a arxila amásase para que a humidade e outras partículas se distribúan de maneira homoxénea e para evitar burbullas que comprometan a resistencia da ola. Despois, esta arxila modélase manualmente ou empregando ferramentas. Se se utiliza o torno, as pezas teñen que desbastarse para facer que o espesor da parede sexa uniforme en toda a peza, pero isto só pode facerse cando a ola secou o suficiente para soportar este tipo de manipulación. Búscase así conseguir un grosor suficiente para que as pezas teñan consistencia e poidan resistir, pero o mínimo para alixeirar o peso final dos obxectos. A peza déixase entón secar ao aire nunha fase que se denomina "estado do coiro" e na cal os obxectos elaborados son extremadamente fráxiles. Cando a peza está completamente seca, a súa cor muda, é moito máis clara, e adquire maior dureza. Este é o momento no que, cunha lixa fina e unha esponxa húmida, se pule a súa superficie. Máis tarde lévase ao forno, onde perde toda a humidade e adquire tanto resistencia como sonoridade. Con esta cocción a peza xa estaría rematada, tendo adquirido as propiedades que fixeron das pezas de arxila recipientes que satisfán as necesidades da poboación aínda séculos despois: lixeireza e resistencia material. Viaxe no tempo Como sobrevive, entón, un oficio centenario cando os seus produtos foron substituídos nos fogares por utensilios de características "máis modernas"? A antropóloga Elena Freire Paz explica a pervivencia da olaría tradicional da Galiza a través de tres camiños. En primeiro lugar, Freire pon de manifesto que estarían aquelas zonas en que, por diferentes razóns, o traballo do barro se mantivo sen interrupcións temporais, polo que estivo sometido á totalidade dos cambios económicos, sociais e culturais acontecidos durante, cando menos, os últimos sesenta anos. Un exemplo deste camiño é o caso de Buño, un dos centros máis importante da Galiza, tanto na produción de olaría como de cerámica. En Buño seguen en funcionamento varios fornos desde o século XVIII, producindo pezas distintivas polo seu aspecto. O segundo dos camiños que propón a antropóloga foi trazado a través do uso institucional e político da olaría tradicional para estabelecer os símbolos dunha identidade cultural que repousa "docilmente sobre a fantasía dunha Galiza completamente afastada do que no seu día puido ser a violencia en Euskadi e, por suposto, a reivindicación de autonomía de catalá". O uso político da cultura en xeral, e da olaría en particular, superponse, segundo a antropóloga Elena Freire, en tres planos. En primeiro lugar, Freire sitúa a apropiación que os partidos políticos situados no abano ideolóxico de dereitas –nomeadamente, o PP– fixeron do folclore e de todas as imaxes que eran susceptíbeis de representar, a nivel simbólico, todo o que se desmantelaba a nivel económico e político. En segundo lugar estaría a extrapolación do oficio do barro ao terreo económico e social para poder acceder aos plans de compensación a fondo perdido após a entrada do Estado Español na Unión Europea e a ratificación da Política Agraria Común (PAC) que supuxo, de facto, a desaparición da actividade produtiva mais significativa para a Galiza. Mondoñedo, Bonxe e Gundivós beneficiáronse de axudas directas a través dos plans Leader/Proder para a apertura de talleres que habilitasen actividades económicas nunha zona rural que estaba a ser forzada a terzarizarse. E en terceiro lugar, a antropóloga sitúa as posíbeis loitas no seo do Partido Popular entre os detractores da Galiza rural e defensores da "modernidade", e os populares máis tradicionalistas. Tradición e modernidade En canto ao terceiro dos camiños que permitiron que a olaría galega chegase até os nosos días, estaría vinculado cos usos da memoria e, en consecuencia, coa pegada da tecnoloxía asociada ás redes sociais. Neste sentido, Freire destaca o papel da Asociación de Mulleres Rurais de Bamio (Vilagarcía de Arousa, O Salnés), que desde 1997 leva a cabo un traballo de "exhumación da memoria". Nesta parroquia de Vilagarcía, aínda que non existiu extracción de arxila no lugar (chegaba por barco), si houbo, até os anos corenta do século pasado, un obradoiro de olaría que, décadas máis tarde, supuxo o fío condutor do asociacionismo feminino da zona, co apoio que proporcionan as redes sociais para alcanzar unha maior proxección no alcance da iniciativa e na ampliación do proxecto. Un traballo que, como veremos máis adiante, reivindica o papel das mulleres na olaría tradicional, moitas veces esquecido. A "peregrinación" da olaría polos usos da memoria, como conector social, transformou a súa percepción, desde a rendibilidade en termos económicos e o seu aproveitamento político, até un patrimonio que considera os seus usos sociais cunha visión máis completa de como a sociedade se apropia da súa historia, implicando novos sectores. Desta maneira, trátase dun oficio popular, o da olaría, en aparencia inocuo, mais que se converteu no fío simbólico condutor de tres vertentes ideolóxicas: a económica, a política e a memoria. A memoria do barro Tamén como mostra das memorias que garda a arxila dos cacharros –como se chaman popularmente os produtos da olaría–, Emilio Araúxo destaca n'A ola. Un resplandor de lúa que a pesar de que a consideración xeral é que a olería era un "oficio de homes", as mulleres eran as que máis traballaban. "Os cacharreiros tiñan que ter as mans finas, para non deixar marcas na ola. As escravas eran as mulleres", recolle Araúxo o testemuño de Alfonso Carneiro Vázquez, de Niñodaguia. O certo é que, na súa maioría, os oleiros eran fundamentalmente homes, campesiños que desenvolvían un oficio transmitido de xeración en xeración. Os homes foron os portadores dese patrimonio inmaterial que é e non só a herdanza cultural, senón tamén os coñecementos necesarios para elaborar as pezas, que tiñan que transmitir a quen os fose suceder. Non obstante, a olaría, como actividade económica, non implicaba de maneira única e exclusiva a produción das pezas. Era necesario tamén, evidentemente, vendelas. Esta era unha tarefa que desenvolvían, polo xeral, as mulleres. E nos obradoiros que non tiñan punto de venda in situ, eran elas as encargadas de transportar os cacharros até as feiras –moitas veces ás súas costas–, vendelos e regresar o sobrante á olaría. Cacharros rurais Os oleiros tradicionais comezaban desde a infancia o oficio, e esta vinculación temperá reforzaba o seu poder de representación como mestres dominadores da técnica e do coñecemento fronte ao resto do grupo. A faceta de posuidores dun oficio ía ligada á consideración social dos oleiros como campesiños, pero non campesiños o "suficientemente importantes" ao non seren posuidores de terras para dedicarse ao campo con exclusividade. Non obstante, por outra parte, o exercicio do oficio da olaría reportaba uns ingresos en efectivo que influían na súa posición na escala social: o seu status económico tiña carácter económico, fronte á nada pragmática posesión da terra, que non podía ofrecer aos propietarios uns ingresos semellantes nin en cantidade nin en frecuencia. Precisamente, o propio feito de que a sociedade galega fose maioritariamente rural até non hai moitos anos propiciou que os produtos fabricados polos oleiros resultaran imprescindíbeis para satisfacer as necesidades cotiás. Isto, xunto á necesidade de mantemento e continua reposición das pezas, permitiu que alcanzaran a posibilidade dun certo ascenso social até unha actividade dotada de maior prestixio, como era a agricultura, que ademais aseguraba o futuro laboral e, polo tanto, económico. Da funcionalidadade ao decorado As características físicas das pezas tradicionais respondían á estratificación social de quen as consumía, posto que se trataba fundamentalmente de bens elaborados para a cociña –pezas domésticas ou de almacenaxe de alimentos como gran, viño, zorza...– e que, aínda que estivesen destinados a diferentes usos, compartían forma similar. Este feito permitía que calquera peza podería substituír a outra en caso de necesidade. Co paso dos séculos, na olaría contemporánea, aínda que se manteñan os fundamentos artesanais do proceso de elaboración, as cualidades das pezas xa non residen no formato físico, senón na súa representación simbólica. A día de hoxe, podemos atopar tanto cacharros de olaría tradicional galega como todo tipo de pezas elaboradas con arxila e barro, de diferentes usos e utilidades. Unha mestura que, aínda que poida resultar estraña, demostra a evolución dun oficio outrora rural e funcional, e que hoxe en día está claramente orientado á ornamentación, nun oficio que recuperou, nos últimos anos, o seu dinamismo con toques de modernidade que se adapta aos novos tempos. A maioría das pezas, agora, son vidradas e as decoracións resultan fundamentais como marcas identificadoras e, por tanto, distintivas de cada lugar concreto. Os tamaños tenderon a reducirse de maneira notábel, feito propiciado pola propia finalidade decorativa dos obxectos elaborados con arxila nos fogares actuais, onde compiten con produtos de deseño e orixe industrial que nada teñen a ver coas olas que, hoxe en día, gardan máis nada que memoria.