A fuga dos galegos

Chamábase Vicente Mejuto Leis, tiña 24 anos e era un chofer de Cee. Estaba sentenciado a unha pena de prisión de doce anos e un día por rebelión e faleceu na fuga da prisión de San Cristóbal en 1938, aínda que a súa defunción non se inscribiu até xaneiro de 1947. Desde xuño de 2021 é o primeiro galego cuxos restos mortais foron identificados entre os –calcúlase- 55 que foron asasinados tras o intento de escapada do terríbel cárcere navarro no monte Ezkaba. "Do penal de San Cristóbal fuxiron en plena Guerra Civil 795 presos republicanos e 206 caeron abatidos no momento de ser detidos. Moitos foron soterrados clandestinamente, como animais, e hoxe só foron recuperados 60 cadáveres localizados en 13 foxas diferentes. Dos 198 presos galegos recluídos en Ezkaba que se fugaron na tardiña do 22 de maio de 1938, temos constancia do asasinato a sangue frío de 55 deles nos intres inmediatos da fuxida", explica Francisco Xavier Redondo Abal, historiador e autor do libro Ezkaba. Galegos na grande evasión do Forte de San Cristóbal, da editorial Toxosoutos. Mejuto Leis é o primeiro galego identificado daqueles "desaparecidos". E este "fito" chegou grazas ao traballo do Instituto Navarro da Memoria, dependente do Goberno de Nafarroa. "Pero quedan moitos por localizar, identificar e darlle unha sepultura digna. Velaí Antonio Valladares, un socialista de Bandeira (Silleda), Julio Costa Piñeiro, cenetista da Coruña, Manuel Rey Urcera, xornaleiro de Faxilde...", certifica Redondo Abal. E é que polo Forte de San Cristóbal pasaron entre 1936 e 1946 uns seis centos de presos galegos, republicanos, comunistas, libertarios, antifascistas... E entre os evadidos aquel 22 de maio de 1938 había uns 198, dos que a maioría aínda non fixeran os 30 anos. Máis da metade deles eran da provincia de Pontevedra, mentres que 25% eran coruñeses, outros 13 de Ourense e, os restantes, de Lugo. Tratábase de xente da clase traballadora, sobre todo xornaleiros, albaneis, mariñeiros ou canteiros e case 60% militaban en partidos ou sindicatos da esquerda, nomeadamente na CNT, e estaban condenados, maioritariamente, a cadea perpetua. "Cando non atopaban un carné, nos informes escritos sobre aquelas persoas aparecen descricións do tipo 'de filiación comunista', 'de ideas extremistas', 'frecuentaba poco o nada la iglesia...", comenta Redondo Abal. Dupla condena Pero, por que remataban presos galegos nun lugar tan afastado como era a prisión de San Cristóbal? "As autoridades franquistas sabían ben da dureza e das condicións inhumanas do penal, e que moitos dos alí instalados non sobrevivirían á fame, o frío, as enfermidades, como tuberculose pulmonar, caquexias, anhidremias, á falta de hixiene e ao maltrato xeneralizado", responde o historiador. Os galegos que remataron en Nafarroa, tras viaxes de homes amoreados en vagóns de mercadorías en condicións durísimas e con viaxes de dous días que podían estenderse até catro ou seis, proviñan de cárceres e campos de concentración da Galiza como a Illa de San Simón ou o Castelo de San Felipe. Tiñan condenas firmes ditadas por consellos de guerra, na meirande parte condenados por rebelión militar –"todo un sarcasmo tendo en conta que os auténticos e únicos rebeldes xulgaban os defensores da orde constitucional (e legal) republicana", puntualiza Redondo Abal– e coa separación familiar agravávanse as condicións de vida dos presos, mostrando o carácter cruel e vingativo das novas autoridades, no que era un engadido á pena imposta, xa que desaparecían os vínculos parentais, veciñais e de amizade. Chegaron tras estas viaxes, nas que se relataron sede e fame, frío extremo ou calor asfixiante, a un lugar que fora creado como fortaleza militar no cumio do monte Ezkaba, a dez quilómetros de Pamplona. O edificio fíxose perforando o monte, para resgardalo, pero a entrada da aviación como elemento de referencia na Primeira Guerra Mundial fixo que se perdera esta condición para pasar a converterse nunha prisión militar. Porén, non estaba preparado, nin se preparou, para acoller prisioneiros, "ninguén debeu recalar naquel espantoso lugar". San Cristóbal converteuse en foco de enfermidades por mor das condicións de frío e humidade, unidas á falta de hixiene. Así, desatáronse pragas de piollos que remataron en sarnas, mentres que a falta de coidados médicos, a escaseza de alimentos e a ausencia total dunha nutrición medianamente decente fixo que a saúde dos presos se resentira e mesmo chegara a provocar a morte de moitos reclusos. Por se iso fose pouco, o historiador certifica que as testemuñas falan de trato vexatorio e violencia por parte dos gardas: "Este é o desolador panorama que ofreceu Ezkaba". O plan Vista a situación, non é de estrañar que pronto moitos dos que estaban no cárcere decidiran dar o paso de fugarse, malia os perigos que isto levaba consigo. O plan de fuga, explica Redondo Abal, foi tan sinxelo como efectivo, e xestouse desde setembro de 1937, cando o cántabro Leopoldo Pico, militante do PCE e traballador dos estaleiros de Bilbo, comenzou a argallalo. No comité de fuga conformado había sobre todo vascos e valisoletanos, ademais de participar dous galegos, Julio Costa, mariñeiro da Coruña e militante da CNT, e Antonio Valladares, un axente comercial de Silleda –ambos falecidos na fuxida-, nun intento por levar co maior dos sixilos e a prudencia a planificación. A escapada levouse a cabo o domingo 22 de maio ás 20 horas, cando se repartía o último rancho. Foi entón cando varios presos tomaron sen violencia os poucos gardas que había no cárcere naquel momento e coa apertura de portas cadaquén elixiu o camiño que mellor cría, moitos deles co obxectivo de chegar a Francia. Porén, un sentinela logrou escapar e avisou do ocorrido en Pamplona, e ás 21.30 xa había un destacamento dun cento de soldados que subían a Ezkaba. No medio da escuridade da noite, os presos non sabían onde ir, e mesmo algún, ao escoitar os primeiros disparos regresaron ao forte: "Cazáronos como a coellos, ían desarmados, con medo, fatigados, a escuras". Os evadidos foron perseguidos durante unhas dúas horas, pero as condicións nas que estaban remataron por acabar coas esperanzas: "Estaban famélicos, mal vestidos e peor calzados, moitos ían desarmados e nin tan sequera sabían que camiño coller. Enfronte atoparon cos militares, gardas civís, falanxistas e requetés que, en moitos casos, non tiveron piedade: asasináronos e soterráronos por toda a liña que separa Ezkaba de Francia. Esa liña é o maior cemiterio aberto e sen portas do Estado". Segundo a súa investigación, tan só tres presos alcanzaron a fronteira francesa e a ansiada liberdade, un cenetista leonés e dous militantes da UXT de Salamanca e Segovia. Outros 585 foron detidos e devoltos ao penal e, deles, 14 foron fusilados o 8 de agosto de 1938, considerados como os principais instigadores da fuxida. Outros 206 foron asasinados no mesmo lugar no que foron apresados. Pero é que non só foi a "cazaría" da fuga a que rematou coa vida de multitude de galegos encarcerados en San Cristóbal. "Dos 604 presos galegos que pasaron por Ezkaba entre 1936 e 1945, moitos faleceron antes, durante e despois da fuxida. Dez morreron de enfermidade antes do 22 de maio de 1938, entre novembro de 1936 e abril de 1938, e 30 faleceron unha vez controlada a evasión. Engadamos os 55 asasinados durante a evasión. Son, pois, 95 os galegos mortos en Navarra, cifra que sitúa San Cristóbal ao nivel de calquera campo de concentración da Alemaña nazi", enumera o experto. A base datos do proxecto ''Nomes e Voces", deseñado para facilitar o acceso á investigación sobre a Guerra Civil e a represión franquista na Galiza, conta 96 persoas identificadas con nome e apelidos relacionadas coa prisión de San Cristóbal, xa sexa como reos ou como participantes na fuga de Ezkaba. Entre eles están os 55 falecidos citados por Redondo Abal, mentres que hai tamén 21 que se sinala que saíron en liberdade ou foron trasladados a outros penais, 14 mortos por enfermidade dentro da prisión e dous que perderon a vida dentro do cárcere, pero sobre os que non se concreta a causa do falecemento –Antonio Diz Requejo, obreiro de 30 anos de Laza, e José Pidal Domínguez, labrego de 20 anos da Mezquita–. Doutro –Jesús Villaverde Rey, 'Achiño', industrial de 37 anos natural de Vilagarcía de Arousa– sinálase simplemente que estivo preso "na Illa de San Simón e no Forte de San Cristóbal". Tamén se fala doutros catro homes que participaron na fuga mais que salvaron a vida, malia que algún rematou morrendo entre reixas igualmente: Amador Rodríguez Solla, Enrique Rosende Calvo, Hermenegildo Conde Fernández e Abelardo Barreiro Paredes. As historias e os nomes Os informes de "Nomes e Voces" permiten coñecer tamén pequenas historias destas vítimas da represión, como a de Abelardo Barreiro Paredes, mariñeiro de Bueu que participou na fuga e rematou entregándose, pero conseguiu sobrevivir á represión para morrer dous anos despois no mesmo penal por unha enfermidade. O mesmo que lle pasou a Hermenegildo Conde Fernández, labrego de Allariz de 33 anos, que despois de participar na evasión e regresar apresado ao cárcere, morreu en menos de dous anos entre as reixas de San Cristóbal por unha doenza natural, segundo os informes. Amador Rodríguez Solla, coñecido como 'Tarzán', era un zapateiro de 27 anos de Salceda de Caselas. Participou na fuga de San Cristóbal e consta como o último evadido en ser detido, o 14 de agosto de 1938, case tres meses despois de que se iniciara a fuxida. O que non hai é información sobre que pasou con el tras o regreso ao penal, aínda que o feito de que en agosto dese ano se produciran os fusilamentos dos supostos encabezadores da revolta fan temer polo seu destino. Correu sorte parecida Enrique Rosende Calvo, un camareiro coruñés de 27 anos que vivía na rúa do Papagaio, número 18. Este tamén tentou fuxir, pero os gardas interceptárono cando tentaba pasar a Francia. Malia todo, logrou saír de San Cristóbal tras quedar en prisión atenuada en setembro de 1940. As malas condicións de habitabilidade do cárcere navarro tamén se poden comprobar na cantidade de persoas, todas elas novas, que faleceron encarceradas. Por exemplo, Gabriel Díaz y Díaz Villaamil, estudante da Pontenova de 27 anos condenado a cadea perpetua e que faleceu na prisión por "anhidremia por colitis", é dicir, deshidratado por unha enfermidade intestinal. "Son 95 os galegos mortos en NaFARROA, cifra que sitúa San Cristóbal ao nivel de calquera campo de concentración da Alemaña nazi" Con todo, houbo tamén sobreviventes. Entre os datos recollidos por "Nomes e Voces" obsérvase como un total de 15 homes foron postos en situación de prisión atenuada entre os meses de xullo e novembro de 1940 (sete deles en setembro, seis en agosto, e senllos reos en xullo e novembro), entre eles, Enrique Rosende, que tentara fugarse dous anos atrás. Ademais, outros dous, o chofer de Vimianzo Ventura Andújar (de 30 anos) e o xornaleiro de Camariñas Manuel Mouzo (24), recibiron en maio e xuño de 1941 a liberdade condicional. A estes únense os traslados a outras prisións que se produciron entre 1938 e 1942. Así, Antonio Blanco, oficinista muxián de 28 anos, foi levado á Prisión Central de Burgos en outubro de 1942; o xornaleiro de Camariñas Gumersindo Lema (26) marchou para a Prisión Central de Astorga en novembro do 1942; o labrego ferrolán José López Beceiro (23) e o chofer de Valdoviño José Méndez Montero (25) foron trasladados ao penal da Illa de San Simón en setembro do 38; mentres que Jesús Pérez, bombeiro coruñés de 26 anos, foi enviado á Prisión Central de Figueirido en outubro de 1939. Algo no que si existe moita uniformidade é nos delitos que se lles imputaron a estes case 100 galegos que pasaron polo forte navarro. Así, dos 96 que aparecen recollidos na base de datos de "Nomes e Voces", 71 foron condenados por rebelión ou rebelión militar, mentres que oito recibiron a pena por adhesión á rebelión, seis por traizón, catro por auxilio a rebelión, un por deserción e doutros seis non se coñece o delito polo cal acabaron entre reixas.