A Bretaña que somos: Castelao, o home das cruces

Nun manuscrito dunha conferencia de 1941, depositada no Museo de Pontevedra, Castelao verte a síntese das súas conviccións máis profundas e metafísicas sobre a identidade galega e a natureza humana. Como a cultura inmaterial se ergue sobre a realidade material pola ansia que nos empuxa a vencer a finitude. Se a vida é unha viaxe, todas as viaxes rematan nas fisterras que fan inútiles os nosos desexos de camiñar. E así fala daqueles que viñeron perseguindo desde oriente, desde o seu nacemento, o sol que ilumina o mundo que degoiramos coñecer. É ese apetito de saber o que nos aguilloa cada mañá a andar uns pasos máis a través das corredoiras incertas e ameazantes da existencia. Mais este devezo bate ao fin coa contemplación da submersión astral desde as varandas graníticas da Terra. Cos pés afincados no chan só queda voar coa imaxinación. É esa conciencia dos propios límites a que nos fará capaces de afincar sobre cimentos auténticos os produtos das nosas arelas de eternidade en vez de facer castelos no ar. Desde nós erguemos unha identidade que nos transcenda sen falsificar os confíns das nosas posibilidades. Si, de súpeto, uns animais fan algo que os diferenciará para sempre ao render culto aos seus mortos. E así o individuo perpetúase na colectividade e a Terra fúndese co ceo a través das creacións humanas que o reflicten e o transforman. Corría o ano 1929, Castelao e Virxinia Pereira xa probaran de todo para tentar superar a morte do seu fillo. A presenza permanente da súa ausencia abrasábaos por dentro e a súa saúde consumíase por días. Deixaran a casa que compartiran co neno. Pero non foi suficiente. Finalmente abandonaron a vila de Pontevedra, que en cada recanto lles devolvía lembranzas dolorosas das súas alegrías de outrora. Cando chegaron a Vigo fuxindo dos seus recordos, o seu estado físico e mental era estarrecedor. As amizades da familia e da arte que se apagaba albiscaron unha saída a esta situación e artellaron unha axuda para enviar de viaxe de estudos a Bretaña o home das cruces –como o chamaba Otero Pedrayo– e a muller que, como ela diría anos despois, cargaría coa máis pesada das cruces ao ter en solitario que cumprir a manda do proxecto vital compartido que renacera naqueles catro meses percorrendo a vella Armórica tras da moral petrificada das nacións celtas derrotadas. Conexión atlántica Si, nacións que concretan a súa esencia cristalizada no termo ‘celta’ non pola xenética nin na lingua común, senón no modo de convivir co Atlántico tendo ao seu lombo todas as capas de xentes que até el chegaron e fronte a el quedaron, impotentes de ir máis alá coa razón ou coa forza. "A gran familia celta, asentada nos cabos occidentais (Irlanda, Gales, Cornualles, Escocia, Bretaña e Galiza), adorou o sol apagado e con el regresaba ao afastado Oriente, creando o máis fermoso mito da noite. Desde entón, o sol, que todos os días percorría a bóveda celeste levado en triunfo polos cabalos astrais, regresaba morto todas as noites, conducido polos cisnes hiperbóreos ao berce das orixes, "para que se acendese cada mañá en chamas, e comezase de novo a súa carreira triunfal para sementar a vida no mundo", como deixou dito na devandita conferencia Castelao. Nacións que con ese status quixeran consolidar a igualdade da súa comunidade no seo da diversidade humana. Unha diversidade querida fronte á uniformización triunfante naquel entón e que se ía acelerar ao ritmo da Blitzkrieg nazi coa aspiración inútil de que a súa perenne identidade se fundase sobre a extinción de todas as demais. Pensaban que se facían máis grandes devorando linguas e culturas minorizadas cando tan só inchaban o seu baleiro. Hai símbolos, como a cruz, que mesmo son precristiáns, tal como quedou explicado n'As Cruces de Pedra na Galiza. Isto fai que nos preguntemos sobre o seu sentido transversal. Quizais simplemente é o xeito máis sintético de representarnos: a cabeza, os brazos e o corpo. Non é incomunicábel nin totalmente separada a produción cultural que nos diferencia aos seres humanos caracterizados como produtores da nosa propia esencia colectiva diverxente. Hai símbolos, como a cruz, que mesmo son precristiáns, tal como quedou explicado n'As Cruces de Pedra na Galiza. Isto fai que nos preguntemos sobre o seu sentido transversal. Quizais simplemente é o xeito máis sintético de representarnos: a cabeza, os brazos e o corpo. Seres humanos ínfimos mais eternos como penedos que resumen a nosa variedade e se contrapoñen coa nosa caducidade. Con todo, cada pobo vai vestindo eses trazos mínimos, anovando a súa relixiosidade enriba das crenzas anteriores con novas roupas das modas ou imposicións que se lles achegan. Os que renden culto ás árbores, fontes e pedras logo erguían neses lugares as cruces, as ermidas, os santuarios... Será a cristianización dos menhires e o semellante uso que nalgúns casos terán os cruceiros o que levará a Castelao a falar dunha amigábel transición cara aos novos credos. Atribuíndo esta ao feito de a comunidade cultural atlántica dos relixiosos acometer desde as illas británicas este labor evanxelizador nesta esquina occidental do continente. O océano, máis que obstáculo, era unha privilexiada canle de intercambio cultural e diálogo mitolóxico que nos permite falar dunha confluencia de ideas e sentimentos. Pequenas diferenzas Mais Castelao gustaba das diferenzas e saboreou os matices no seu decorrer polos camiños da Bretaña, onde non só buscaba a contraposición coas cruces da Galiza, senón mesmo das diferentes rexións entre si, e da costa co interior. Hai semellanzas con nós mesmo no modo en que entre eles se distinguían. E hai afinidades nas respostas que con recursos e circunstancias comúns dá cada pobo ás súas inquedanzas místicas, se ben cada quen pon o acento nuns ou noutros elementos. Véxase o caso da preocupación polo purgatorio dos galegos, fronte á maior ostentación da imaxe do paraíso e o inferno dos bretóns. De feito, Castelao deixou dito que para ver o inferno había que saír da Galiza. As referencias ao pecado son comúns a ambos os dous xeitos de fixar a virtude por contraposición, mais nós teimamos máis en lembrar o pecado orixinal que o do día a día. Compartido é tamén que galegos e bretóns situamos as cruces nas encrucilladas para consolar a angustia das incertezas que nos agardan tras as decisións sobre continuar ou mudar de rota alén das ameazas que o descoñecido nos semella. Onde aconteceu unha desgraza tamén cómpre poñer unha cruz que libere a alma do que alí morreu e non precise de que haxa outra morte no sitio para compensar esa perda que deixe partir en paz a alma do primeiro defunto. Historicamente hai difusión e contacto entre ambos os dous pobos que copiaron e importaron entre eles e traduciron ao seu carácter os preceptos que a relixión universal impoñía. Hai escolleitas coincidentes que tiveron o mesmo éxito en ambos os países como é a recollida do sangue de Cristo, simboloxía quizais conectada coa lenda partillada do Graal, mais outras solucións como os traveseiros nos que se engaden máis figuras, non callaron nos gostos galaicos. Iso si, o uso do anverso e reverso das cruces será aproveitado para representar non só o crucificado senón tamén a dor da nai polo fillo martirizado. Con todo, a sementeira de cruces na terra bretoa foi máis serodia do que a xente pensa. A súa plantación intensiva coincide cos finais da Idade Media. A modernidade encirrou os desacougos internos que terían que compensarse con miles de cruces á beira dos camiños. A sementeira de cruces na terra bretoa foi máis serodia do que a xente pensa. A súa plantación intensiva coincide cos finais da Idade Media. Tamén chamou a atención de Castelao a relevancia que os bretóns daban ao camposanto: "resulta máis axeitado dicir que a igrexa parroquial está dentro do cemiterio a dicir que o cemiterio está ao redor da igrexa". Os vellos non se botan da casa, segue a convivirse con eles logo de mortos formando parte activa da comunidade. E aí, nese espazo privilexiado central da aldea, é no que un se atopa cunha singularidade que tanto chama a atención de calquera visitante: os calvarios. O rural esquecido "Pregúntase Masseron: Por que estes monumentos en tal deserto? Por que bóvedas tan elegantes e ben aparelladas nunha capela aldeá? Por que foi aquí onde naceu a arte popular dos calvarios bretóns?". Castelao recolle esta pregunta que deixa sen contestar, a non ser que a resposta sexa toda a súa dedicación a estes recantos afastados do poder que se consideran incapaces de crear e soñar alén da inmanencia á que son reducidos. Logo da viaxe de 1921 polos centros da cultura europea, na que visita algúns museos que eran auténticos botíns de guerra do espolio mundial, o seu interese estético estaba influído polas súas conviccións contrarias á apropiación cultural e ao monólogo dos conquistadores. A centos de quilómetros de París, no medio dunha paraxe rural case deshabitada, un ía tropezar con semellante obra artística condensada na redacción labrada dunhas escrituras sacras que serviran de lección de vida aos analfabetos que as quixesen ler. Queixábase de que os cultos "cabezaleiros" da cultura nin sequera reparan nelas, nin nos cruceiros que deixan caer no esquecemento. Non é por rexeitamento á arte contemporánea que Castelao se opón ao desprezo polas creacións pasadas. El albisca baixo ese interese en descatalogar a produción popular antiga un xeito de enaltecer o presente elitista das metrópoles como lexitimador da súa superioridade intelectual sobre os pobos "atrasados" que xustifica a súa dominación política e económica, e en definitiva, mesmo o exterminio deses vestixios que retardan a velocidade da roda do progreso. Pois si, os bretóns foron quen de erixir os seus magníficos calvarios. Por que? Porque quen ten cu ten medo. E eles, como calquera outro ser humano que se enfronta con semellante terror como foi no seu día a peste, tiveron que dar unha resposta que acougase as súas aflicións. A dor das perdas dos seres queridos e o temor á propia fin "abriu de todo a bulsa sempre pechada dos paisanos". Porque estes non eran insensíbeis como se lles supuña. E dos cruceiros púlpito que servían para predicar nos adros foise evolucionando cara a unha solidificación das palabras do evanxeo que fixeran tanxíbeis aos paisanos os padecementos de quen reflicte a súa propia dor. Con todo Castelao conclúe: "De remate diremos que os calvarios bretóns, comparados cos cruceiros, resultan catedrais comparadas con capelas; pero nos cruceiros aparece máis nitidamente a estética do xénero e a alma limpa do pobo celta e cristián". Castelao quixo volver á Bretaña rematar o seu labor e requiría máis tempo. Era consciente de que o que alí atopaba ía ser útil á comprensión do propio. Pobos dominados e que foran reificados polos vencedores, que eran tratados como cousas sen vida interior, precisaban ser estudados por quen escoitaba nas súas rochas labradas o eco das palabras angustiosas de quen a elas se dirixía na demanda dunha xustiza que non atopaba en ningún outro lado.