O 15-M, dez anos despois

Quen máis e quen menos, dentro do poboado mundo dos comentaristas das esquerdas de todo o Estado español e máis alá, recorría en 2011, con fruición, ao aparato conceptual de académicos famosos da extrema esquerda mundial como podían ser Antonio Negri, Alain Badiou, Jacques Rancière, Ernesto Laclau ou Slavoj Zizek. Algo de moda había, entón, á hora de citar a quen, na teoría, non manexaba ideas susceptibles de caeren nas garras capitalistas da moda. Na teoría, non na práctica. Multitude. Acontecemento. Momento político. Momento populista. Irrupción do real. Con certa grandilocuencia presentista, ao fin e ao cabo o papel aguántao todo, todas esas expresións encheron a sisuda enxurrada de artigos en forma de bits producida e espallada para unhas redes sociais percibidas co tecnoptimismo —algo naif— previo á utilización desas tecnoloxías nas campañas de fake news por parte de Steve Bannon e outros gurús da extrema dereita coa aquiescencia de Mark Zuckerberg, o propietario de Facebook. Un tecnooptimismo que tamén bebía dos libros, os doutro académico famoso e amplamente citado: Manuel Castells; quen, co tempo, acabará sendo nomeado ministro de Universidades no Goberno de coalición PSOE-Podemos e que se destacará, para abraio de quen non coñecese en profundidade a súa carreira, como defensor do modelo de universidade privada triunfante nos EEUU do que procedía como profesor. Pero non todo o mundo reaccionou así. Houbo tamén quen, co medio sorriso irónico do militante old school bregado en mil batallas, ollaba para aquela efervescencia coa esperanza secreta de que non chegase a desembocar en nada serio, para así cofarse a gusto no seu resistencialismo. E houbo quen, tamén desde a esquerda, nun pequeno ataque de pánico non sempre disimulado, ollou o 15-M con preocupación polo que podería deparar a desestabilización dos cómodos equilibrios partidarios establecidos. Canda estas reaccións, outros xeitos de encarar o asunto foi o dos grandes sosténs do bipartidismo. Uns co paternalismo do que olla os fillos revoltosos iniciándose na idade de saír de casa pola noite e regresar algo bébedos e cheirando a fume, outros, albiscando unha apocalipse da orde que repousaba no quendismo da segunda restauración borbónica. Nos medios de comunicación, ademais da visión autoritaria propia da dereita máis medrosa ante calquera tomada da rúa, tamén existía unha estraña simpatía, que pouco se compadecía coa que amosaban eses mesmos medios de comunicación con outras manifestacións e protestas menos flower power. No 15-M tamén eran perceptibles outros vectores, relacionados co plano cultural-ideolóxico, que certificaban, por unha banda, a hexemonía do atomismo neoliberal, evidente na fobia anti-partidos e anti-sindicatos e na visión do individuo como medida de todas as cousas e, por outra banda, a penetración do españolismo neofranquista inherente á emerxencia de Madrid como cidade-aspiradora Pero, malia coadxuvar a provocar o relevo apresurado na coroa, o 15-M, socioloxicamente, non daba para tanto. Coa perspectiva que dan os dez anos transcorridos, pódese dicir que, lonxe de posuír a entidade dun momento constituínte, fundacional ou de clivaxe, tratouse dun síntoma máis de que, como dixera o historiador Tony Judt, algo ía —e vai— mal, tamén para as clases medias, ou sobre todo para as clases medias. O que expresou o 15-M está moi relacionado coa ruptura xeracional que aínda é perceptible, no plano da política partidaria, entre aquelas xeracións que se beneficiaron da sensación de progreso material e político que significou a saída do franquismo e a Transición e as novas xeracións, altamente formadas e aspirantes frustradas a conformar o cognotariado da utopía do capitalismo de Silicon Valley. Un cognotariado aspiracional decepcionado porque o modelo produtivo español baseado no rendismo inmobiliario e o turismo de masas non só non colmaba as súas expectativas senón que, tras a crise financeira global de 2008, ameazaba con deixarlles unha senectude peor que a gozada polos seus pais. O 15-M foi a posta de largo da xeración que se rebelaba contra a xeración tapón, ao tempo que se beneficiaba do que esa mesma xeración tiña de colchón co que capear as consecuencias máis negativas dunha crise económica que, no Estado español, tomou a forma de ditadura da débeda, coa reforma exprés do artigo 135 da Constitución de 1978, e a conseguinte austeridade ordoliberal europea. No 15-M tamén eran perceptibles outros vectores, relacionados co plano cultural-ideolóxico, que certificaban, por unha banda, a hexemonía do atomismo neoliberal, evidente na fobia anti-partidos e anti-sindicatos e na visión do individuo como medida de todas as cousas e, por outra banda, a penetración do españolismo neofranquista inherente á emerxencia de Madrid como cidade-aspiradora que, tempo despois, eclosionou con Vox —lembremos que o representante desa corrente que máis se aproximaba no momento á UPyD de Rosa Díez pairaba nas inmediacións do 15-M tratando de pescar en río revolto a costa do discurso antinacionalista. Un neoespañolismo que se decantaba en forma de fobia anti-bandeiras periféricas, en cosmopolitismo castelán-falante e anti-linguas minorizadas e na concepción provinciana da política naquelas localidades que ollaban para a Porta do Sol madrileña coma os musulmáns ollan para a Meca. Quen isto escribe pensaba daquela, e ségueo a pensar, que o 15-M alertou, no que ao noso país ocupa, dun cambio sociolóxico nos estratos urbanos relacionado tanto coa inserción de Galiza no capitalismo global como coa crecente españolización parella á recentralización política, económica e ideolóxica propiciada polo aznarismo. Unha tendencia que, no que ten que ver co principal trazo diferenciador do país, o idioma, segue en curso como mostrou o último informe da Real Academia Galega sobre o nivel de galego co que saen as crianzas do sistema educativo obrigatorio. Ante esas evidencias, antollábase necesario reaccionar, non tanto para subirse a un carro que non se sabía onde conducía, como para dar sinais de que se tomaba nota do malestar que se estaba a incubar, a nivel político, cultural e ideolóxico, nas capas sociais máis novas do noso país. Tomar nota, achegarse e canalizar politicamente o malestar semellaba unha estratexia razoable perante o fenómeno. A cousa non foi por aí e, como os procesos sociais acaban producindo consecuencias e precipitando cambios tanto se se quere coma se non, estas mudanzas acabaron impoñéndose por si sós. A reacción, no seo do soberanismo, produciuse dun xeito traumático. Alén doutras cuestións relacionadas con desavinzas persoais de líderes históricos remisos —como bos representantes, tamén eles, da xeración tapón— a dar un paso atrás, a ruptura da Asemblea de Amio (Compostela) non se pode entender sen o clima de excitación que introduciu a crise económica mundial e o 15-M. O papel privilexiado de Madrid, como gran beneficiado da concentración de capitais financeiros que deixou a crise, resultaba tan transparente que mesmo lugares coma Teruel conseguían colocar deputados no Congreso dos Deputados O que veu despois é coñecido. Un tempo de emerxencia das fórmulas electorais nas que callou a colaboración dunha parte do nacionalismo coa esquerda estatal. Plataformas pouco consistentes e construídas no aire, que ascenderon ao estrelato da política institucional dun xeito tan vertixinoso como o foi o seu declive e desaparición. E unha travesía no deserto do BNG, que a piques estivo de desaparecer se non chega a ser pola súa militancia disciplinada e teimuda, ata que as guerras intestinas do conglomerado hidropónico conformado por Anova, EU e as Mareas, a nula capacidade para levar a cabo os grandes cambios que prometeran en campaña, a renovación xeracional da dirección do BNG e unha evidente mudanza no estilo comunicativo da fronte, permitiron ao emerxente liderado de Ana Pontón reconectar coa mocidade, engancharse á onda feminista que fora cobrando forza tamén no noso país e a articular un discurso que se percibía como verosímil nun tempo de podremia das institucións do Réxime do 78, de potenciación desde os medios do neofalanxismo de Vox, de represión autoritaria das arelas de liberdade do pobo catalán e no que o papel privilexiado de Madrid, como gran beneficiado da concentración de capitais financeiros que deixou a crise, resultaba tan transparente que mesmo lugares coma Teruel conseguían colocar deputados no Congreso dos Deputados. Pouco despois de que o fenómeno AGE, liderado por Xosé Manuel Beiras, irrompese no Parlamento Galego con 9 deputados, o artefacto creado por un grupo de profesores universitarios madrileños, chamado Podemos, tamén faría acto de presenza, co ímpeto dun Blitzskrieg, no panorama político español con ansias de "patear o taboleiro". No presente, cando Pablo Iglesias, líder de Podemos e asesor de Yolanda Díaz na campaña galega de 2012, anunciou a súa retirada tras a rotunda vitoria de Isabel Ayuso nas eleccións autonómicas madrileñas, a sensación é que, do 15-M, fica, despois de tantas ansias rexeneracionistas depositadas, algo inxenuamente, arredor de metodoloxías orgánicas como as primarias ou os códigos éticos, apenas un bipartidismo que non acaba de recuperar as cotas de representatividade do pasado, debido, en boa medida, á permanencia da fenda xeracional. Se Pedro Sánchez, co seu relato de home común vs. vello aparato felipista, deu a impresión de ser quen de resucitar o PSOE que viña ocupando o posto de pau de palleiro do sistema de partidos español coa súa mestura de liberalismo real e socialdemocracia retórica, os resultados das últimas eleccións galegas, vascas, catalás e madrileñas volven sementar a dúbida sobre a solvencia desa pata do quendismo para que o sistema de partidos sexa funcional. Unha disfuncionalidade que, como indica adoito Pérez Royo, durará en tanto non se asuma que, por máis que diga a Constitución escrita do Reino de España, de nada vale o formalismo legal se non se ten en conta, nos consensos básicos xerais, o que indica a constitución material do Estado español, unha constitución material no que a pluralidade política en clave nacional segue moi viva. Tras o 15-M e o seu malestar interxeracional, a irrupción do independentismo catalán, a normalización da presenza política da esquerda abertzale nas institucións estatais e a reconstitución do nacionalismo galego arredor dun liderado con gran proxección, a cuestión nacional converteuse no catalizador doutro profundo malestar no contexto español E é que, tras o 15-M e o seu malestar interxeracional, a irrupción do independentismo catalán, a normalización da presenza política da esquerda abertzale nas institucións estatais e a reconstitución do nacionalismo galego arredor dun liderado con gran proxección, a cuestión nacional converteuse no catalizador doutro profundo malestar no contexto español. Unha cuestión nacional que, lonxe de reducirse, como interesadamente se pretende ás veces, a un tema puramente identitario ou sentimental, está intimamente relacionado coa cuestión da reconfiguración de España como Lebensraum de Madrid. Este asunto, e que sucederá na economía despois da pandemia da Covid-19, cando decaian medidas paliativas coma os Ertes e cando coñezamos con maior precisión a que se van dedicar os fondos Next-Generation, así como que novos recortes terá que sufrir a poboación a cambio da respiración asistida grazas á que sobreviven as quebradas contas do endebedado Estado español, todo isto, digo, permitirá unha mellor avaliación sobre se o momento de excepcionalidade que, coa crise de 2008, inaugurou o 15-M, será cousa do pasado ou, como din algúns expertos na cuestión do cambio climático e a crise enerxética, esa excepcionalidade chegou para ficar.