Guitarras e identidades

A denominación guitarra española xa resulta un atranco para pensar que ese instrumento pode ser tan galego como a gaita. E non obstante, coa simple mirada do turista, é posíbel atopar guitarras na iconografía de todo o país, desde o século XII, en lugares tan diversos como Carboeiro, Monforte, Ourense, Samos, Betanzos ou Santiago de Compostela. Para explicar esa presenza, e romper con calquera preconcepto, nada mellor que ler o volume Guitarra galega. Breve história da viola (violão) na Galiza (Através editora) da intérprete, investigadora e académica Isabel Rei Sanmartim. Cando a guitarra comezou a ser percibida como un instrumento "nacional" español, a finais do século XIX, houbo unha reacción que a desvalorizou como instrumento galego Rei Sanmartim, profesora de guitarra no Conservatorio Profesional de Música de Santiago, estivo case vinte anos investigando a presenza deste instrumento no noso país para elaborar unha tese de doutoramento que ocupa 1.700 páxinas. Guitarra galega é un resumo, unha adaptación divulgativa que compendia aquel traballo e expón a súa tese principal: que existe unha tradición galega de música para guitarra desde a Idade Media. Por "guitarra galega" debemos entender o conxunto de partituras, documentos, compositores e compositoras, intérpretes, escolas e tendencias que existiron coas seis cordas como centro. O libro percorre cunha detallada documentación o lapso de tempo transcorrido desde o século XII até o XIX, mostrando un patrimonio dunha enorme relevancia, perfectamente equiparábel ao doutros países, que permanece agochado aos ollos da cidadanía. Ese ocultamento tamén atopa unha explicación no libro de Rei Sanmartim, e constitúe un motivo de reflexión que vai máis alá do musical. Segundo a pescuda da investigadora, cando a guitarra comezou a ser percibida como un instrumento "nacional" español, a finais do século XIX, houbo unha reacción que a desvalorizou como instrumento galego: pasou a ser considerada un instrumento que non representaba ben ao país -malia a longa historia que a acreditaba- e a gaita ocupou o papel de elemento identitario simbólico no imaxinario galego. Resulta difícil avaliar unha renuncia que, por un lado, desvela un certo orgullo no sentimento de identidade diversa ante a invasiva presenza dunha cultura allea, pero que, polo outro, nos priva dun elemento patrimonial cun caudal histórico e artístico de enorme riqueza. Rei Sanmartim apela á figura de Rosalía de Castro, que tocaba a guitarra, ademais doutros instrumentos, para amadriñar a recuperación dun legado que non deixa de formar parte da nosa identidade. Talvez a figura máis inxustamente esquecida sexa a de Juan Parga, un ferrolán estabelecido en Andalucía que gozou de gran fama a finais do século XX Mais a carón dela existen outras personalidades non menos interesantes e ateigadas de historia. Avelina Valadares, por exemplo, irmá do poeta, novelista e lexicógrafo Marcia Valadares. Ambos eran músicos afeccionados e asinaron varias composicións para este instrumento. Ou Javier Pintos Fonseca, figura central do grupo teosófico Marco Aurelio de Pontevedra, co que Valle Inclán mantivo contactos que, segundo algúns estudosos, constituíron a principal fonte dos coñecementos ocultistas de que fai gala en La lámpara maravilosa. Aínda que talvez a figura máis inxustamente esquecida sexa a de Juan Parga, un ferrolán estabelecido en Andalucía que gozou de gran fama a finais do século XX e que varios estudosos sinalan como figura de transición entre a música folclórica e a de compositores como Joaquín Turina e Manuel de Falla. Parga, ao final da súa vida, utilizou unha guitarra de nove cordas, quen sabe se insatisfeito coa identidade que lle outorgaba a de seis.