Vítimas da represión: Mulleres na guerrilla antifranquista

Ainvisibilidade destas resistentes explícase en parte polo específico da experiencia que elas viviron en tanto que vítimas da represión e actrices da guerrilla2. Aquela é, de inicio, un efecto da violencia franquista. Esas mulleres foron obxectivos privilexiados das autoridades franquistas, que buscaban reproducir os signos de restauración dunha orde nacional vinculada á realidade patriarcal tradicional. Focalizadas en tanto que “mulleres vermellas”, “irmás, esposas, nais de vermellos”, elas eran dobremente culpábeis aos ollos dos franquistas: culpábeis de se opor á ditadura e traizoar a misión encomendada ás mulleres, tal e como era prescrita pola Falanxe. Elas foron, xa que logo, vítimas dunha represión sexuada. En León, como na Galiza, esta violencia represiva do Estado franquista foi encadrada por instrumentos xurídicos coa aspiración de dar unha aparencia de lexitimidade ao réxime3. Tal e como o testemuñan os arquivos militares, as resistentes, levadas diante dos consellos de guerra dos tribunais de excepción, son definidas como “bandoleiras”. Pero esta consideración xurídica non atinxe máis que unha parte delas, pois a porcentaxe de mulleres presas fóra de todo procedemento xurídico mesmo de excepción é incomparabelmente máis grande que a dos homes4. Como conta Consuelo Rodríguez López`, ‘Chelo5, enlace da Federación de Guerrillas de León-Galicia –obrigada a pasar á clandestinidade coa súa irmá Antonia en xuño de 19456–, moitas mulleres incluídas na guerrilla foron sometidas a unha arbitrariedade absoluta: periodicamente encarceradas sen xuízo, interrogadas, mesmo torturadas, antes de ser soltadas para servir de cebo. Vén sendo o caso de Sara Álvarez, enlace da II Agrupación del Ejército Guerrillero entre 1947 e 1951: Sara conta como, caída nas mans do tenente da Garda Civil da súa localidade, padeceu durante máis de catro meses insultos e torturas que non cesaban máis que por ingresos na cadea de San Marcos en Léon7. A represión fixo do corpo das mulleres un dos seus principais campos de batalla Desta represión inflixida fóra de todo marco legal non queda, nos arquivos públicos, máis que ínfimos rastros. Algo se pode atopar nos rexistros das prisións ou nos arquivos municipais cando non foron destruídos. É o caso de Alpidia García Moral, ‘Maruxa’, morta tras un combate o 17 de marzo de 1949. Na acta de defunción desta combatente, conservada nos arquivos municipais da Veiga de Valcarce, pódese ler “profesión: bandolera; domicilio: el monte”8. En certos casos, non fica rastro ningún. Cómpre recorrer, pois, aos testemuños se queremos decatarnos da violencia física e simbólica que estas resistentes sufriron. O corpo da muller como campo de batalla Estes testemuños amosan que a represión fixo do corpo das mulleres un dos seus principais campos de batalla. Vítimas dunha represión non soamente sexuada mais tamén sexual, as resistentes evocan como a vergoña, a inxestión de aceite de rícino, a tortura, a violación que elas padeceron, apuntaban á súa feminidade. Sara Álvarez revela como os seus torturadores quixeron destruír no seu corpo a posibilidade de chegar a ser nai. Francisca Nieto Blanco ‘Paquina’9, e Alida González Arias ‘La Penca’10 contaron que elas foron torturadas moralmente a través dos seus fillos. Estes testemuños demostran que as mulleres foron utilizadas como reféns civís para exercer unha chantaxe sobre os combatentes aos que elas estaban vinculadas por relacións de parentesco ou sentimentais. Consuelo Rodríguez López narra o martirio da súa amiga Carmen Jérez Rodríguez, compañeira do guerrilleiro Abelardo Macías. Detida o 25 de xullo de 1946 e presa durante dous meses no cuartel da Garda Civil da Rúa Petín, Carmen foi transferida máis tarde a Ponferrada. Nove meses despois, o 3 de maio de 1947, o seu cadáver atopouse en Montearenas, perto de Ponferrada: Carmen, que foi violada polos seus gardiáns, estaba en avanzado estado de xestación no intre do seu asasinato. As mulleres foron utilizadas como reféns civís para exercer unha chantaxe sobre os combatentes aos que elas estaban vinculados Todas estas mulleres foron encarceradas en condicións espantosas e algunhas serán salvaxemente torturadas, caso de Carmen Rodríguez Nogueira11. Cando a elas non as localizaban, padecían indirectamente os efectos da represión ao ser perseguida a súa xente achegada. Tal foi o caso de Ángela Losada García: cando á súa nai Alpidia García Moral non lle quedou outra que se incorporar ao “maquis”, Ángela converteuse, pola forza das circunstancias, xefa da familia. Ela falounos do peso da soidade e da responsabilidade, de cara aos rapaces tan pequenos que estaban ao seu cargo. Ángela implicada desde a súa adolescencia en accións de solidariedade coa resistencia, converteuse á súa vez en enlace. O día en que facía os seus 18 anos, á súa vez foi detida e acusada de axuda á rebelión. Levada diante de Consello de Guerra, foi condenada a 12 anos de prisión en 1945. Tortura moral: repetíuselle que sería liberada se Alpidia, a súa nai guerrilleira e clandestina, aceptara entregarse12. Estas probas físicas da represión, directamente ou indirectamente sufrida, son indisociábeis da violencia simbólica exercida pola Garda Civil, os tribunais de excepción e tamén a propaganda franquista. Estas mulleres foron obxecto dunha estigmatización específica que lles denegou –en razón mesmo do seu sexo– unha consideración de resistente. Elas contan, en particular, como foron presentadas pola propaganda franquista como “dexeneradas” e como as “putas dos vermellos”13. A guerrilla como obxecto dunha construción do esquecemento A guerrilla antifranquista foi obxecto dunha construción do esquecemento. Mesmo despois da pasaxe á democracia, foi eclipsada no relato oficial do Estado e tamén no dos partidos políticos antifranquistas que apoiaron durante un tempo esta loita armada. Durante moito tempo, no espazo público tampouco quedaron máis que as pegadas da descualificación franquista. Neste contexto memorialístico, compréndese porqué a cuestión do recoñecemento da lexitimidade política da guerrilla significa un reto conflitivo para todos os actores destas guerrillas. Pero esta cuestión preséntase de maneira totalmente específica para as mulleres da guerrilla, enxergada desde o feito dunha dominación de xénero que aínda está activa no presente. As mulleres foron obxectivos privilexiados das autoridades franquistas, que buscaban reproducir os signos de restauración dunha orde vinculada á realidade patriarcal tradicional Os seus testemuños, vímolo, permiten documentar puntos que ficaron escuros da represión decote extra-xudicial que elas padeceron e opor un contra-relato á figura da inimiga consignada nos arquivos producidos polo réxime. Aínda é preciso lembrar que fráxiles son as súas falas, vinculadas á escoita dos destinatarios, a un espazo de recepción atravesado por loitas de palabras, deseñado por unha historia da memoria e un horizonte de expectativa que mudan co tempo14. Resta que a confusión dos rexistros –política e moral, mesmo psicolóxica, manifesta na descualificación sexuada e sexual con que noutrora se lles contemplou– reforzou a negación do seu rol en tanto que actrices políticas e mesmo afectou, en certos casos, a posibilidade do seu testemuño retrospectivo. Pero se non se quere redobrar a asignación destas mulleres á posición secular e mediática de vítimas apolíticas, cómpre proxectar a súa experiencia e a súa memoria da violencia sufrida na interacción con elas verbo do seu compromiso coa guerrilla. É preciso, pois, escoitar o que elas din, elas mesmas, da aposta e do valor da súa experiencia resistente. Un reto sempre presente, pois para as forzas de represión franquistas non se trataba tan só de erradicar os fogares de resistencia, de exterminar os opositores, mais tamén de borrar os sinais dunha identidade e dunha historia anterior que, co programa emancipador da II República, outorgara ás mulleres dereitos fundamentais e un lugar na esfera pública. Tratábase de castigar as disidentes culpábeis de atentar contra a xerarquía dos sexos. Notas: 1) Tradución do orixinal en francés de Dionísio Pereira. 2) Segundo Mercedes Yusta, estas mulleres resistentes representaban, no noroeste de España, o 50% dos seus axentes de enlace: «Hombres armados y mujeres invisibles» Ayer, 110/2018 (2), p. 291. Ver Prada Rodríguez, Julio. Franquismo y represión de genero en Galicia, Madrid, Los Libros de la Catarata, 2013; Marco, Aurora. Mulleres na guerrilla antifranquista galega, Santiago de Compostela, Edicións Laiovento, 2011.Verbo dos resistentes en Léon: Martínez López, Francisco, Guerrillero contra Franco. Guerrillero contra el olvido, La guerrilla antifranquista de León Galiza (1937–1952), La memoria cautiva de la guerrilla (1952–2011), Madrid, Latorre Literaria, 2011 e on line http://memoriacautiva.blogspot.com.es/; Martinez-Maler, Odette «Testimonios de mujeres resistentes», en Arostegui, Julio e Marco, Jorge (coord.), El Último frente. La resistencia armada antifranquista en España,1939-1952, Ed. Los Libros de la Catarata, Madrid, 2008, pp. 313-327; Prada Fernández, Alicia, máster «Mujeres y resistencia antifranquista en el Bierzo (1936-1951): guerrilla, represión y supervivencia», xuño 2017, http://digibuo.uniovi.es/dspace/bitstream/10651/43455/6/TFM_%20AliciaPradaFernandez.pdf 3) Para combater a guerrilla, o 18 de abril de 1947, entra en vigor a Ley sobre delitos de bandidaje y terrorismo 4).Prada Rodríguez, op. cit. 5) Ver o testemuño de Consuelo Rodríguez López: fondos Odette Martinez-Maler-La Contemporaine (Nanterre-France): «Fonds des particuliers, archives orales, résistances armées au franquisme, guérilleros et guérilleras» que reúne os testemuños filmados de varias mulleres da Federación de Guerrillas de León-Galiza (de 1942 a 1946) e da Segunda Agrupación del Ejército Guerrillero de Galicia- León (de 1947 a 1951), entrevistadas entre 1998 e 2010 sucesivamente por Francisco Martínez López, Herta Álvarez, Odette Martinez-Maler, Ismaël Cobo. Inventario en liña: http://www.calames.abes.fr. 6) En xuño de 1945, en Columbrianos (Bierzo), unha delación fixo caer unha gran parte da rede. 7) Entrevista con Sara Álvarez, fondos Odette Martinez-Maler, op. cit. Ela foi inculpada en 1950 por un tribunal militar. 8) Logo do asasinato do seu marido, executado polos falanxistas en xullo de 1936, Alpidia foi enlace: a súa casa de Sobrado chegou a ser un dos principais refuxios dos guerrilleiros da Federación. En outubro de 1943, os seus derradeiros agachados foron sorprendidos pola Garda Civil: Alpidia pasou á clandestinidade. Morreu en Villasinde a carón de Abelardo Macías Fernández ‘O Lebre’ e de Hilario Álvarez Méndez ‘Bienvenido’. 9) Francisca Nieto Blanco, membro do Servicio de Información Republicana (SIR) da Federación, converteuse en responsábel da primeira compañía das «Guerrillas del Llano» do grupo dirixido polo socialista César Ríos Rodríguez. Conducida diante dun Consello de Guerra, foi condenada a tres anos de cadea.Ver fondos Odette Martínez-Maler, op.cit. 10) Enlace pasada á clandestinidade en 1945, Alida foi testemuña do asasinato do seu compañeiro Manuel Girón Bazán en Molinaseca o 2 de maio de 1951. Levada diante dun Consello de Guerra en 1951, foi encarcerada e despois encerrada nun hospital psiquiátrico en Madrid. 11) Ver Marco, Aurora, op.cit., pp. 337-353 e a entrevista rexistrada coa súa neta Salomé Da Torre en: http://memoriacautiva.blogspot.com.es 12) Reducida a súa pena, Ángela estivo na cadea durante máis de cinco anos nas prisións de Léon, Segovia e Bilbao. Entrevista realizada en 1998, ver Odette Martinez-Maler op cit. e a entrevista feita en agosto de 2010 por Esther López Barceló e Odette Martínez-Maler, Fondo Asociación Archivo Guerra y Exilio (AGE–PV), ingreso 2740. ANC. 13) Ver Odette Martinez-Maler, op. cit. 14) Velaí Concecina Amigo Martínez, enlace da guerrilla do Bierzo detida e encarcerada tras un Consello de Guerra, que rexeitara darnos o seu testemuño en 1997, douno anos máis tarde a Prada Fernández, Alicia, op.cit.,p. 41.