Reviravoltas da historia: as dúas mortes de Xan de Xenaro e José Pedreira

A reconstrución da nosa historia recente encontra enormes dificultades no que se refire a épocas como a guerra civil e a posguerra, en que os rastros documentais do acontecido son escasos e están moi dispersos nunha gran diversidade de fontes, ás veces de difícil acceso. A posibilidade que se abriu nos finais do século XX de consultar os consellos de guerra instruídos pola xurisdición militar significou un grande avance na investigación; mais tamén introduciu un nesgo nas investigacións que se limitaban ao estudo desta documentación, pois tomar a versión policial ou da xustiza militar como única verdade resulta arriscado e compromete en certa medida o traballo de investigación. Un caso que exemplifica o imprescindible que resulta para reconstruír a nosa historia a combinación do maior número de fontes dispoñibles é o acontecido coas dúas mortes dos guerrilleiros Juan Pérez Dopico Xan de Xenaro e José Pedreira de la Iglesia Tomás Padilla. A primeira morte de Xan de Xenaro tivo lugar o 6 de xuño de 1948, no lugar da Ribeira, no concello da Capela. Segundo o atestado, tres gardas civís que patrullaban a zona sobre as 10 da mañá detectaron a un home que lles resultou sospeitoso; ao pedirlle que se identificara o individuo fixo varios disparos de pistola, e os gardas responderon, causándolle a morte. Os gardas identificaron o morto como Xan de Xenaro, ocupándolle unha pistola e publicacións clandestinas. O cadáver, malia que tiña a cabeza esnaquizada, foi identificado pola irmá de Xan de Xenaro, por unha sobriña e pola súa noiva, sendo soterrado no cemiterio da Capela. Até aquí todo parecía máis ou menos normal, mais sorprendentemente, o 21 de xuño de 1949, a garda civil sorprendeu un grupo de guerrilleiros da IV Agrupación nunha chabola na proximidade das Penas de Silán, en Muras, dando morte a todos os integrantes da partida. A Garda Civil identificou as vítimas como José Pedreira de la Iglesia, Juan Gallego Abeledo Buzo, Celia González Pernas, Josefa Escourido Cobo Lúa e, desta vez si, Juan Pérez Dopico. A nova foi publicada na prensa e moitos anos despois foi reproducida por varios historiadores da guerrilla que consultaran os xornais ou tiveran acceso á causa instruída sobre as mortes de Silán. O acontecido coas dúas mortes dos guerrilleiros Juan Pérez Dopico (Xan de Xenaro) e José Pedreira de la Iglesia (Tomás Padilla) exemplifica o imprescindible que resulta para reconstruír a nosa historia a combinación do maior número de fontes Mais as cousas non foron exactamente así. Para afondar na historia era preciso consultar unha fonte interna da guerrilla: os informes que todos os guerrilleiros do Partido Comunista que chegaban a Francia facían da súa actividade no interior. Nos informes elaborados por Ramón Rey Balbís Moncho, cóntanse as diverxencias existentes no Ejercito Guerrillero no final da década dos 40, pola actitude autoritaria de Manuel Fernández Soto Coronel Benito que insistía en incorporar ao maior número posible de militantes e enlaces á guerrilla, coa oposición de Juan Pérez Dopico e de José Pedreira. A consecuencia do enfrontamento interno, José Pedreira foi destituído e o Coronel Benito pegoulle un tiro na caluga pola parte de Regüela. No mesmo informe, Moncho comentaba que Xan de Xenaro morrera xunto a Celia, Josefa, Juan Gallego Abeledo e Manuel Clavero, aclarando que o motivo de estar na base de Silán era que a Manuel Clavero se lle disparara a escopeta e estaba ferido na cabeza, polo que tiveron que ficar alí… Esta versión foi confirmada tamén por outra fonte, como son as memorias do militante comunista Paco Balón, baseándose en boa parte nos recordos do antigo enlace da guerrilla Antonio Ares Abelleira Toñito. Neste libro comenta a incorporación á guerrilla de Manuel Clavero de la Iglesia, integrante dunha familia de tipógrafos de orixe madrileña que vivía en Ferrol cando o golpe militar, os seus irmaos Rafael e David foran asasinados nos primeiros tempos da ditadura. A testemuña de Toñito Ares sitúa a morte de Manuel Clavero preto de Ourol, con Juan Gallego Abeledo. A identificación de Xan de Xenaro e de Manuel Clavero como os falecidos en Silán fecha unha parte da historia, mais aínda fica a incógnita sobre a identidade da persoa que aparecera morta na Capela en xuño de 1948. Quizais os informes internos do Partido Comunista poidan ser a resposta a esta historia, ao suxerir a hipótese de que o morto aparecido na Capela fora realmente José Pedreira de la Iglesia. Iso explicaría algo estraño como era o feito de que un guerrilleiro organizado fora sorprendido actuando en solitario pola garda civil, ou que ninguén reclamara o seu cadáver; a causa de morte por un disparo na cabeza casa cun posible axustizamento polo Coronel Benito, e o lugar do suceso está nas proximidades de Regüela, onde Moncho sitúa o asasinato. Hai un feito que non concorda, como son as declaracións dos tres gardas civís que dixeron que a morte se producira nun enfrontamento, mais sabendo que este tipo de accións podían servir para a consecución de felicitacións e ascensos, tamén neste caso poderíamos poñer novamente en dúbida a verdade impresa na documentación oficial...