A resistencia armada en Pontevedra

A zona do Salnés tivo unha relevante actividade de oposición armada tras o golpe militar; numerosos grupos buscaron refuxio nos montes do Xiabre e Lobeira. Contaban cunha rede de información así como unha estrutura de apoios na poboación, levaron a cabo numerosas accións de carácter económico, sabotaxes, secuestro de falanxistas e deron morte a tres membros das forzas da orde. Non acadan o nivel de organización do posterior movemento guerrilleiro pero grupos como o dirixido por Rodrigo Berruete ‘O Xitano’ tiveron un nivel de actividade apreciábel. Estes grupos de fuxidos sufriron unha persecución implacábel; as forzas represoras chegan a contar coa participación de hidroavións do polígono Janer de Marín, que bombardean os seus refuxios; contra eles empréganse todo tipo de medios e vanse eliminando os seus compoñentes e colaboradores. Aínda así, os últimos membros activos mantéñense até o ano 1939; neste ano foi desarticulada a “partida latro-facciosa” de Serafín Nogueira Santorum ‘Valeiro’ e Valentín Patiño Salgado. Condenados a morte, foron executados en Pontevedra o 22 de outubro de 1940. A resistencia en Pontevedra Na década dos 40 teñen lugar nos arredores da capital numerosos atracos a man armada; a existencia de coñecidos fuxidos refuxiados na zona leva as forzas da orde a atribuírlles a autoría pero o feito de que, en localidades máis distantes como Caldas de Reis, tamén se realizaran do mesmo xeito e aparentemente polos mesmos autores, levou a desbotar esta hipótese e atribuírllos a “bandoleiros”. Ás veces é difícil deslindar o móbil político do que son actividades de mera delincuencia; é o caso do grupo formado por Rafael Gómez Nóvoa, o seu irmán Ramiro, Laureano Camiña ‘O Peruano’ e varios máis, que cometen roubos e atracos na zona da Lama e proximidades da capital; refuxiábanse nunha cova en Cotobade e detéñenos no ano 1943. Os antecedentes políticos de varios deles, así como declaracións nas que se afirmaba que asistían pola noite a reunións de carácter político en Pontevedra e a intención expresada de matar a Víctor Lis, danlle un matiz político que non se pode pasar por alto. A zona do Salnés tivo unha relevante actividade de oposición armada tras o golpe militar, con numerosos grupos refuxiados nos montes do Xiabre e Lobeira Os feitos que, de xeito probábel, podemos atribuír a grupos guerrilleiros teñen unha alta compoñente propagandística; así, no día de defuntos de 1944, realizaron unha acción de forte simbolismo en dous lugares ligados á represión: a avenida de Bos Aires, zona onde tiveran lugar as execucións dos consellos de guerra, e a volta do Couto, entre Bora e Tenorio, onde se fusilaran once persoas tras unha saca de San Simón. Nestes lugares colocáronse coroas de flores xunto cunha cruz de madeira coa lenda “Honor a nuestros mártires”. As liñas de condución eléctrica eran un branco axeitado para cometer atentados; en Bora, un transformador que servía de electricidade á zona foi obxecto de danos con cargas explosivas o 7 de xuño de 1945. Anos despois o Destacamento Paco Barreiro colocou e fixo explotar cargas de dinamita no Pinto (Vilaboa), o 26 de xaneiro de 1947, e en Cesantes (Redondela) o 29 de decembro do ano anterior, causando danos en torres da condución de alta tensión. Instrúense dilixencias militares e o xornal clandestino El Guerrillero dá conta do feito. Na zona de Carracedo (Caldas de Reis), Valga e Pontecesures tamén se levaron a cabo golpes de tipo económico (asaltos, extorsións) polo Destacamento Manolito Bello antes de sufrir varias baixas en Teo en maio de 1948. Accións de castigo contra os represores O 8 de xaneiro de 1949, a guerrilla mata a José Couceiro Taboada, cabo do somatén e xefe falanxista de Soutelo de Montes, e a súa dona. A acción encádrase na típica represalia a persoas afectas ao réxime cun pasado represor ou colaborador coa Garda Civil. Os obxectivos, ademais do mestre, parece que eran algúns membros da familia Gutiérrez. Tanto nos desprazamentos cara a Soutelo como no regreso contaron coa axuda e colaboración de varias persoas que lles deron refuxio, comida e información. A Garda Civil localizou, nunha casa da zona, escritos elaborados polos compoñentes do grupo guerrilleiro nos que se sinalaban algúns dos posíbeis obxectivos: Couceiro “falanxista recalcitrante. Requisó ganado y frutos a los campesinos. Posible asesino”, Ángel Ballesteros ‘O Xordo’, comerciante, sinalado como falanxista destacado, perseguidor e ladrón dos labradores e posíbel asasino; tamén aparecen como responsábeis de asasinatos o cura da Madalena, Aquilino López Picón e outros. Os compoñentes da partida que levou a cabo estas mortes foron: Antonio López Jaspe, Manuel Bastida Franco, Benigno Andrade García, José Blanco Núñez ‘Ferreirín’ e José Ramuñán Barreiro ‘Ricardito’. O grupo estaba uniformado con boinas negras e estrelas vermellas de cinco puntas. A actitude da patrulla da Garda Civil que se enfronta aos guerrilleiros foi sospeitosa, con declaracións contraditorias e inexactas sobre o sucedido, polo que foron sancionados. Nun principio afirmaran que pasaban por diante do estabelecemento de Ramona Gutiérrez cando o tiroteo e, máis tarde, comprobouse que estaban nun reservado do interior do estabelecemento e foran bastante lentos en saír a perseguir os guerrilleiros. As últimas referencias a actividade importante na zona de Cerdedo están relacionadas co intento de sumarse á guerrilla de dous mozos residentes en Vigo; o seu final dános idea dos métodos empregados polas forzas policiais na loita antiguerrilleira. Jesús de Sojo e Alfonso Pino, o 9 de decembro de 1948, logo de vender en Pontevedra algúns obxectos, parece ser que subtraídos en Vigo, contratan un taxi co pretexto de ir a un enterro a Ourense; ao chegar a Bora atracan o taxista e foxen co coche, que se avaría cerca de Cerdedo. Son perseguidos pola Garda Civil coa que se enfrontan a tiros, cruzan o Lérez e, máis tarde, detéñenos no lugar das Casetas, despois de cear. Manifestan que tiñan como pretensión unirse a elementos fuxidos nesa demarcación. Levados ao monte Espiñeira polo tenente Llorente e os comandantes de posto de Cerdedo e Forcarei para buscar as armas que agocharan, metralláronos co pretexto de que tentaran escapar. Foron enterrados no cemiterio de Figueiroa (Cerdedo). No sur da provincia, a comarca pontevedresa na que a guerrilla actuou con máis intensidade foi a da bisbarra viguesa; á parte a presenza ocasional dun grupo volante dirixido por Melchor Díaz ‘Pepito’, o grupo máis importante foi o chamado Destacamento Paco Barreiro, que tiña como responsábel militar a Manuel Simón Campos ‘Xanote’ ou ‘Luis Peña’ e responsábel político a Avelino Otero Montes ‘Avelino’ ou ‘M. López’, ambos comunistas. Estaba integrado por superviventes dun grupo moi activo coñecido por ‘Os Maletas’ con novas incorporacións como Basilio Calvar, Claudio Rodríguez, Estanislao Cantero, Víctor García e outros. Este grupo realizou numerosas accións na zona do Deza en unión co grupo, radicado en Bandeira, liderado por Miguel Nicolás Esperante ‘O Corcheiro’ e o seu cuñado Eugenio Rueda Perosanz, un asturiano que foi personaxe fundamental na articulación da guerrilla e na reorganización do PC na Galiza. En Vigo actuaron contra persoas sinaladas como participantes na represión ou como confidentes, sendo o caso máis apuntado a execución de Eusebio Lago, nunha taberna de Cabral, o 30 de xaneiro de 1947. A execución de Lago foi asumida polo Destacamento Paco Barreiro e así o publica El Guerrillero (25 de marzo de 1947), que o acusa de cometer asasinatos no 36, denunciar antifranquistas e de roubar colleitas aos labradores; declaracións no atestado do tenente de alcalde e xefe falanxista da zona, Manuel Mariño, recoñecen o carácter de colaborador e confidente da Garda Civil de Lago. A represión contra a guerrilla Na menor actividade guerrilleira na provincia, un dos factores que influíu de xeito significado foi a táctica, sorpresiva, de diálogo adoptada polo gobernador Gómez Cantos respecto aos fuxidos, porque contribuíu a retirar do monte un elevado número de potenciais integrantes das guerrillas. O labor represor nas distintas zonas estivo a cargo da Garda Civil; destacan na persecución mandos curtidos na represión de outubro do 34 en Asturias e nas guerras de África, como os capitáns Bernal, Pou, Salinas e Maquieira, así como compoñentes do sector interprovincial de persecución de “bandoleiros” de Lalín mandado polo comandante Montero Galvache. Empregáronse todo tipo de tácticas: confidentes, torturas, aplicación da lei de fugas, infiltracións (como a de Alejo Mora, que resultou fatal para a organización polas “caídas” que provocou) etc. Acaba así a etapa máis significativa do movemento guerrilleiro na zona. A Garda Civil sinalou que nas comarcas de Pontevedra entre 1943-1952 foron asasinados 70 guerrilleiros, resultando detidos 34 combatentes e 703 enlaces Pouco a pouco foise desmantelando o grupo vigués, ‘Xanote’ e ‘Avelino’ caen o 21 de maio de 1947, tras unha reunión de guerrilleiros decorrida no monte do Poulo na que, probabelmente, houbera infiltrados das forzas da orde e o último membro significado foi Agustín Álvarez Araújo ‘O Tito’ ou ‘Caralladas’, abatido na praza de Teis o 30 de maio de 1947. A versión ofrecida pola Garda Civil foi a de morte nun enfrontamento cun sarxento e dous gardas logo da información proporcionada por un garda municipal que o vira xunto ao mercado de Teis, pero os testemuños de veciños que recolle o atestado proporciónanlle un carácter épico de confrontación co xefe dos perseguidores; deles despréndese que ‘Tito’ estaba acurralado tras unha persecución de varios días, atribúenlle o asasinato de dúas veciñas e nesa noite, sen esperanzas de sobrevivir, desafía as forzas represoras facendo algún disparo na madrugada, canta o himno da República, reta o capitán Maquieira e grita: “Tanta tropa para matar a un hombre, pues estoy yo solo”. Logo da desarticulación do grupo vigués, os sobreviventes marchan para a zona do Deza e intégranse na Vª Agrupación baixo o mando de ‘Foucellas’. O cambio de estratexia dos partidos da oposición ao réxime, as leas internas, o esvaecemento da esperanza de derrocamento do réxime tras o fin da Segunda Guerra Mundial, a perda de apoios entre a poboación, que os consideraba un problema pola represión contra ela exercida polas forzas da orde e a eficaz actuación da “Brigadilla” da Garda Civil, deron lugar ao desmantelamento da resistencia armada na provincia. O balance da súa actuación entre os anos 1943-1952, segundo a versión da Garda Civil, foi o seguinte: 18 asasinatos, 15 secuestros, 12 actos de sabotaxe, 152 atracos, 70 guerrilleiros mortos, 34 detidos, 703 enlaces detidos e 5 mortos das forzas da orde.