Os primeiros fuxidos nas terras da Mariña

Os primeiros “fuxidos” ou “escapados” foron un pequeno grupo de defensores da Casa do Pobo e mais do Concello que, ante a toma de Viveiro, decidiron refuxiarse por uns días nos montes dos arredores, confiando na posibilidade de volver á normalidade o máis axiña posíbel. Días despois tamén regresaron á localidade moitos mineiros, mariñeiros e obreiros, así como distintos cadros directivos dos sindicatos e partidos de esquerdas que formaran parte dunha expedición armada desprazada á Coruña para tratar de defender a República. Ante a evidencia do triunfo da sublevación militar e ao coñecer que a Garda Civil e os falanxistas xa tiñan ido buscalos ás súas casas comezaron a agocharse de xeito individual ou ben a botarse ao monte en pequenos grupos. Tal foi o caso dun fato de cenetistas do sindicato do mar celeirés que co tempo formarían parte dun dos núcleos máis importantes de fuxidos da zona. Os primeiros grupos de fuxidos que se resgardaban nos montes da Mariña estiveron totalmente á defensiva, evitando no posíbel calquera encontro armado coas forzas represivas Formación dos grupos de fuxidos nas terras de Viveiro e Ortegal Outro tanto fixeron distintos militantes dos sindicatos agrarios e partidos de Ourol e un pequeno número de mineiros de Vieiro, en Viveiro, que trataron de sobrevir ao inverno, dentro das grandes limitacións e especiais circunstancias represivas exercidas polos sublevados sobre as distintas familias dos perseguidos. Coa chegada do bo tempo e a medida que se coñecían novas da existencia de pequenos grupos de fuxidos que se gardaban polos arredores da localidade, moitos dos que se agochaban individualmente decidiron xuntarse en virtude de vellas relacións de amizade, afinidades ideolóxicas ou simplemente por acadaren unha maior seguridade; ademais do feito de existiren igualmente desde o primeiro momento distintos agrupamentos de fuxidos que se estabeleceran lonxe dos seus ámbitos familiares nos montes de Ourol, Mañón, Riobarba e Cabanas, actualmente integrados no concello de Vicedo, límites das terras de Ortigueira, Mosende (Vicedo), Suegos (Vicedo), Viveiro, Xove e Cervo. Neste amplo espazo xeográfico, montaraz e illado, onde abondaban as fragas, as bouzas, os toxais e as xesteiras, pero tamén as pequenas aldeas de labregos cos seus campos de labor, foi onde se chegaron a constituír até seis grupos diferentes de fuxidos: os núcleos de Ourol, das Minas da Silvarosa en Viveiro, da Regueira en Xove do Carrusco-Mosende en Vicedo, de Cabanas e terras de Ortegal. Era frecuente que as partidas variasen, ou mesmo experimentasen un considerábel aumento. A constitución destes primeiros núcleos resistentes foi totalmente espontánea ou circunstancial sendo moi variado o seu abano ideolóxico formado por socialistas, comunistas, anarquistas e galeguistas Este forte incremento de escapados debeuse, en gran medida, ás continuas desercións de moitos mozos da zona, fillos de labregos que se botaron ao monte para evitar ser mobilizados durante a guerra. Pese ás dificultades que para os paisanos supuña o feito de ter que alimentar moitas máis bocas, o que podería semellar un factor totalmente negativo resultou, á larga, do máis positivo para os fuxidos “políticos”, pois deste modo ampliaron e reforzaron os seus lazos de amizade e dependencia entre uns e outros, facilitando a supervivencia no monte e na contorna das casas rurais. Realmente, lograron sobrevivir nunhas condicións extremadamente duras, pois carecían do máis mínimo a nivel económico, material ou armamentístico, véndose na necesidade de depender, en gran medida, das pequenas axudas que lles proporcionaban os labregos da zona para alimentarse, a base de caldo, leite e patacas, así como de touciño ou peixe. A dieta alimentaria escasamente se complementaba con algo de carne, xeralmente froito do roubo dalgunha ovella ou ave. Chama a atención comprobar como durante os anos da guerra, os escapados exerceron o que algúns investigadores teñen cualificado como unha especie de “bandoleirismo mendicante”, debido a que o produto dos roubos era tan cativo que a penas chegaba para manterse. O comité Tchapaief tratou de manter o equilibrio entre as diferentes ideoloxías ou sensibilidades políticas existentes entre os distintos membros das partidas Debemos clarexar que, durante estes anos, os distintos grupos de fuxidos que se resgardaban nos montes da Mariña sempre estiveron totalmente á defensiva, evitando no posíbel calquera encontro armado coas forzas represivas. De feito, mentres durou a guerra intentaron varias veces fuxir por mar, primeiro cara á Asturias e logo, unha vez tomada esta, cara a Francia. Se ben as distintas tentativas de fuga fracasaron, en cambio, cos preparativos, reforzáronse moito as relacións entre os diferentes núcleos de fuxidos. Por outra banda, aumentou moito a mobilidade das partidas, grazas ao progresivo coñecemento do terreo. Así chegaron incluso a contactar cos membros do grupo ortigueirés dos irmáns José e Amandino Neira, o que supuxo un grande avance ao permitirlles coñecer novos ámbitos xeográficos e estabelecer unha tan vasta como efectiva rede de enlaces. A primeira guerrilla galega: O comité “Tchapaief”(1938-1939) Coas novas relacións tentouse un importante esforzo organizativo, en novembro de 1938, logo da caída definitiva da fronte asturiana, cando uns 15 de fuxidos das zonas de Riobarba-Cabanas-Ortigueira decidiron constituírse en guerrilla “Tchapaief”. A denominación procedía da película soviética do mesmo nome, dirixida polos irmáns Vasilyev para Lenfilm en 1934 e estreada con grande éxito en Madrid o 2 de novembro de 1936. O filme trataba dunha biografía ficticia de Vasily Ivanovich Tchapaief, un comandante do exército vermello que se convertera en heroe da guerra civil rusa e nun símbolo da resistencia guerrilleira. O comité Tchapaief tratou de manter o equilibrio entre as diferentes ideoloxías ou sensibilidades políticas existentes entre os distintos membros das partidas, resultando elixida, por maioría de votos, a seguinte dirección: Luis Trigo Chao (socialista), secretario xeral; José Castro, (comunista), secretario de propaganda; José Neira (anarquista) de arquivo e Modesto Vilar (galeguista) e Enrique Calixto (non adscrito) para a elaboración de estatutos e estudo dos posíbeis golpes económicos. Neste ambiente de optimismo coa creación do novo comité tamén compuxeron un himno guerrilleiro que cantaban regularmente para facer máis doadas as esgotadoras marchas ou para erguer os azos en momentos de decaemento e desánimo. Unha vez rematada a guerra tan só permaneceron nos montes aqueles loitadores antifranquistas que non viron posibilidade real de reintegrarse socialmente pola falla dunha verdadeira amnistía que os eximise de posíbeis delitos Entre os obxectivos do comité, ademais de organizárense formalmente como guerrilla, destacaban os de abastecerse de alimentos, menciñas, roupa, calzado, armas, municións, medios de propaganda e demais necesidades. Igualmente, fixaron como prioritario recadar diñeiro para intentar fuxir por mar, ilusión que durou mentres non rematou a guerra. Porén, co progresivo aumento dos golpes económicos tamén se incrementaron as persecucións e batidas da Garda Civil, chegando a producirse moitas baixas entre os guerrilleiros por mor das emboscadas, enfrontamentos armados e outros acontecementos tráxicos. Malia as grandes dificultades que supón contabilizar o número total de falecidos nos montes da Mariña occidental, ao non contar apenas con rexistros ou fontes escritas, entre os anos de 1936-1940 podemos salientar os nomes dalgúns dos fuxidos soterrados en segredo polos seus propios compañeiros ou polas forzas represivas: Severino Bouza, Pedro López, Balbino Gómez, Cándido Soto, José F. Rolle, Emilio Ríos, Francisco F. Gómez, Manuel Valle, Ángel Cal, Alejandro Temblás, Amandino Neira, Modesto Vilar e Ceferino F. Formoso, entre outros. Por mor da represión producíronse distintas detencións de fuxidos como: Alberto Lamelas, José Ribera, Inocencio Rial, Manuel Parapar, Antonio Andrade, José Fernández, Demetrio Alonso e os irmáns del Valle. Igualmente, houbo outras vítimas asasinadas violentamente por relación cos fuxidos tales como: Jesús G. Durán, Jesús Chao e as mulleres María Josefa, Felicitas e Encarnación Casabella. Unha vez rematada a guerra moitos fuxidos decidiron presentarse, especialmente os mozos desertores, así como os socialistas de Ourol José Temblás, Modesto Riguera e José Prado, os anarquistas celeireses José L. Sanchez, Agustín Casavella e Leopoldo Fernández, ou os veciños de Covas Severino Sanjurjo, Cesáreo Fuentes e Antonio Polo, entre outros. A resistencia como única posibilidade P odemos afirmar que durante os anos de 1936 a 1941, nas terras occidentais da Mariña produciuse unha primeira fase de progresiva oposición armada contra o franquismo caracterizada pola organización dos escapados en partidas como o mal denominado grupo Neira ou a través do comité Tchapaief, como xa vimos. Realmente, esta guerrilla sempre tivo un carácter máis defensivo que ofensivo debido á desorganización inicial dos fuxidos, a falla de armamento e, sobre todo, por medo ás represalias que podían exercer as forzas represivas sobre os familiares dos fuxidos. Como a constitución destes primeiros núcleos resistentes foi totalmente espontánea ou circunstancial tamén era moi variado o abano ideolóxico (socialistas, comunistas, anarquistas, galeguistas), ou mesmo independentes que decidían todos os acordos por maioría simple dos presentes. As partidas mantiñan un marcado carácter autóctono, pois nestes anos tan só contabilizamos a presenza de tres mozos non galegos, dous catalás e un castelán, que escaparan duns buques da armada do Arsenal de Ferrol con motivo do golpe militar e remataron por integrarse no grupo de fuxidos de Riobarba-Cabanas. En canto á procedencia social, a maioría estaba composta por obreiros, mariñeiros e labregos habituados a unhas condicións de traballo moi duras, que os axudaría a unha rápida adaptación a un medio inhóspito e hostil. Unha vez rematada a guerra tan só permaneceron nos montes aqueles loitadores antifranquistas que non viron posibilidade real de reintegrarse socialmente pola falla dunha verdadeira amnistía que os eximise de posíbeis delitos. Curiosamente, a maioría dos compoñentes do grupo que decidiu non entregarse mantiñan un alto grado de concienciación ideolóxica pois foran militantes socialistas, comunistas e sindicalistas. Destacaban, entre outros, o socialista Luís Trigo Chao ‘Gardarríos’, o comunista Benedicto Fuentes e mais o anarquista José Neira. Porén, algúns membros do comité Tchapaief non foron capaces de manteren a disciplina interna e decidiron actuar por libre á hora de realizar diversos golpes económicos, o que levou á desaparición da organización. En adiante, Luís Trigo desvinculouse definitivamente do grupo e José Castro e Neira mantiveron a súa colaboración á hora de recadar fondos. Agora, desaparecidas as posibilidades de fuga por mar cara a Francia, acabada de tomar polas forzas hitlerianas, tan só ficaba a fuxida a Portugal ou África o que resultaba realmente difícil pola situación política do país veciño, sumido na ditadura salazarista. Por todos estes motivos tan só quedaba resistir como fose, reorganizándose da mellor maneira posíbel e reforzando os contactos, enlaces, refuxios e casas de apoio para conseguiren unha maior autodefensa e supervivencia.