Un país sen estatuas de seu

Os monumentos públicos están provistos dunha gran carga identitaria, simbólica, e innegabelmente tamén política. Para repararmos na súa importancia, abonda con lembrarmos a entrada das tropas estadounidenses en Bagdad o 9 de abril de 2003 e como a imaxe da estatua derrubada de Sadam Husein deu a volta a todo o mundo. Ninguén nolo dixo, mais sabiamos que con aquel xesto ficaba ben claro quen sería, desde entón, o dono da terra: o statu quo mudara e, desde logo, a posta en escena non tiña nada de improvisada. Nesa ocasión non houbo críticas aos iconoclastas. É evidente que as estatuas son moito máis que meros elementos urbanos. En moitos casos representan auténticas referencias culturais que están na cerna da idiosincrasia nacional e na forma en que un país, unha sociedade, desexa ser proxectado cara ao exterior. É o caso do Monumento aos Descobrimentos (Lisboa), a estatua a Xoana de Arco (París) ou a estatua realizada en honor ao galés Owain Glyndwr. Alén diso, en tanto que elementos da paisaxe, as estatuas tamén serviron –e seguen a servir– como un instrumento ideolóxico, visíbel, tanxíbel mais tremendamente sutil ás veces. Tras elas atópase, frecuentemente, o desexo de perpetuar o poder sobre outras comunidades humanas e de fixar un imaxinario colectivo: labor no que tamén intervén o sistema educativo e os medios de masas. Como noutros Estados da altura, a intelectualidade española do século XIX axiña foi consciente da importancia de crear un imaxinario uniformador, esencialmente castelán-centrista, que alicerzase ideoloxicamente o nacente Estado a través de figuras mitificadas como El Cid campeador, os Reis Católicos ou El Gran Capitán; e aínda acontecementos como o sitio de Numancia, a revolta dos Comuneros ou a mal chamada "Reconquista". Neste afán sitúanse monumentos como os dedicados a Fernando III de Castela (Sevilla, 1877), a Cristovo Colón (Madrid, 1885), a Álvaro de Bazán (Madrid, 1888) ou a "don Pelayo" (Xixón, 1891). Non foi menor a promoción das letras e artes castelás a través de estatuas en honor a Miguel de Cervantes (Madrid, 1835) ou Velázquez (1899). A pesar de algunhas destas figuras seren alleas, e mesmo hostís, a Galiza, o certo é que o programa ideolóxico resultou todo un éxito e foi continuado no século XX, con especial intensidade na ditadura. A pouco que reparemos na escultura monumental das cidades galegas atopamos un baleiro temporal vinculado ao Medievo Simboloxía propia Desde a propia Galiza de comezos de século, os intelectuais máis comprometidos co país axiña entenderon a necesidade de que o pobo, privado de referentes propios, dispuxese dunha simboloxía nacional. Nesta tentativa é onde se sitúa a construción dos emblemáticos monumentos aos Mártires de Carral (1905), a Rosalía de Castro (1917) ou a Curros Enríquez (1934), entre outros. Unha etapa onde tamén se levaría a cabo a dignificación da nosa Capela Real en Compostela, xunto coa recreación do sepulcro de Pedro Froilaz, unha das figuras máis transcendentais da historia do reino de Galiza e tamén a única delas propia da Idade Media: non é casual. E é que a pouco que reparemos na escultura monumental das cidades galegas atopamos un baleiro temporal vinculado a esta época, o Medievo, como se o país non existise entre o pasado romano e a chegada dos Habsburgo. Non atoparemos apenas referencias a figuras intelectuais como as de Exeria, Hidacio ou Prisciliano. Tampouco ningún monumento á monarquía sueva nin apenas mencións a reis e raíñas de Galiza como Sancha ou Afonso VIII, a quen, por certo, ergueron un monumento en León no ano 2019. Ben semella que este tipo de figuras, que revelarían á cidadanía galega un tempo no que Galiza era un reino soberano e contaba cunha lingua nacional de extraordinaria proxección, resultan incómodas para ese discurso uniformizador obstinado en presentar Galiza como unha periferia perpetua non só fronte ao mundo, senón fronte á propia cidadanía galega. É evidente que a amnesia social arredor do noso pasado e da importancia das nosas letras foi –e segue a ser– inducido. Censurados de facto, case dez séculos de historia, desde a segunda metade do século XX o baleiro de monumentos e estatuas referidas á nosa cultura e pasado foi satisfeito por outro tipo de iconas, neutros e moito máis cómodos para o discurso oficial. Agás o caso de certas figuras literarias –e non todas–, desde entón, as vilas e cidades galegas enchéronse de estatuas costumistas dedicadas aos canteiros, aos emigrantes, ás redeiras, aos labregos, aos afiadores etc., labores ben dignos que, con todo, pretendían transmitir un prexuízo ben asentado: a idea do pobo galego como unha caste, como un terceiro estamento. Sen dúbida os novos poderes locais terán a responsabilidade de superar esa situación que lastra, aínda a día de hoxe, a nosa autoestima.