"Os Foucellas": A guerrilla antifascista na comarca de Ordes (1939-1952)

No caso concreto da comarca de Ordes, a represión franquista que se produciu como resultado da sublevación militar de 1936 adquiriu unha notábel magnitude: 73 veciños resultaron procesados nas causas militares, dos que 13 foron fusilados. Por outra banda, cando menos 10 veciños foron “paseados”, é dicir, asasinados sen que mediara proceso xudicial ningún. A isto teríamos que sumar outras formas de represión habituais como encarceramentos, detencións, sancións económicas, depuracións, malleiras, ameazas e humillacións públicas. Numerosos veciños da bisbarra ordense víronse forzados a esconderse para sobrevivir, conscientes das represalias ás que se terían que enfrontar de saír da clandestinidade. Algúns deles participaran na defensa do Goberno republicano, formaran parte dos gobernos locais da Fronte Popular, de organizacións políticas, sindicalistas e agraristas etc. Inicialmente, estes “fuxidos” tan só tiñan como propósito agardar a que a situación se normalizase para despois poder volver á casa unha vez finalizase a guerra. Servíronse da axuda dos seus familiares e veciños, que lles proporcionaron alimentos e agocho, converténdose eles tamén nun obxectivo da represión. Para evitar a aniquilación dos seus apoios e ante unhas condicións de vida cada vez máis duras, os homes do monte comezaron a realizar os primeiros golpes económicos, dirixidos contra os partidarios do fascismo. O nacemento do Exército Guerrilleiro da Galiza Coa finalización da guerra, a asfixiante presión da Garda Civil incrementouse notabelmente. Os grupos de fuxidos creceron en número nutríndose de persoas que escaparan da prisión ou foran postas en liberdade. Desta maneira configurouse unha guerrilla cada vez máis organizada, iniciando a loita armada contra o réxime coa creación das primeiras partidas guerrilleiras. Nace o Exército Guerrilleiro da Galiza, que se distribúe en cinco agrupacións. En abril de 1946, José Gómez Gayoso e Antonio Seoane Sánchez son enviados a Galiza para facerse cargo do Comité Rexional do PCE. Os dirixentes comunistas introducen na guerrilla toda unha serie de pautas de actuación e comportamentos acordes a uns obxectivos políticos, así como unha xerarquización interna. O Exército Guerrilleiro da Galiza creouse a partir da estruturación dos grupos de fuxidos que se agocharan no monte despois do golpe de Estado para evitar ser asasinados O elemento máis visíbel desta militarización atopámolo na adopción do uniforme guerrilleiro: un mono gris ou caqui cunha insignia no peito que incorpora as bandeiras republicana e galega xunto coa estrela vermella. Ademais, elaborouse e repartiuse o periódico El Guerrillero, órgano do Exército Guerrilleiro da Galiza. Ordes e Mesía encontrábanse dentro da zona de operacións da IV Agrupación do Exército Guerrilleiro, a máis activa e lonxeva das catro agrupacións nas que se dividiu o territorio galego. Inicialmente compúxose de cinco destacamentos. O comunista asturiano Manuel Rodríguez Fernández ‘Marrofer’ exercía como xefe da Agrupación. A guerrilla antifascista, mellor organizada e cuns obxectivos claros, comezou a realizar accións de maior índole a partir da chegada de Gayoso e Seoane a Galiza: atracos, golpes propagandísticos, sabotaxes, execucións de falanxistas ou enfrontamentos armados coa Garda Civil. O 26 de xuño de 1946, cando unha partida guerrilleira descansaba no monte de Castenda da Torre (Tordoia), unha delación provocou que se produciuse un tiroteo coa Garda Civil no monte no que morreu o guerrilleiro ordense Antonio Recouso Boquete. O mesmo día, froito dun chivatazo, caerán nun enfrontamento armado os combatentes ‘Marrofer’, José Doldán e Lisardo Freijo en Aranga (Betanzos). Ponte Pedreira xefe da IV Agrupación A morte de ‘Marrofer’ levou a unha forzosa reestruturación da organización, sendo nomeado o veciño de Frades Manuel Ponte Pedreira xefe da IV Agrupación do Exército Guerrilleiro da Galiza. Até o momento Manuel Ponte exercera como líder do Destacamento Manuel del Río Botana. Na súa etapa como xefe a resistencia armada alcanzará as súas máximas cotas. Varios municipios da Provincia da Coruña serán declarados zonas de guerra, incluíndo Ordes e Mesía. Como contrapeso, a Garda Civil perfeccionou as súas operacións coa creación de contrapartidas: gardas civís que se disfrazan de guerrilleiros para así desprestixialos, destruír as súas bases e desarticular os seus enlaces. O 21 de abril de 1947, Manuel Ponte Pedreira, Manuel Díaz Pan e Manuel Rodríguez Gundín caen en Frades tras un enfrontamento armado cos gardas civís de Ordes A progresiva aceptación do Goberno de Franco polas potencias occidentais permitiulle ao ditador centrar todos os seus esforzos en reprimir os movementos antifascistas. Aprobáronse novas leis represivas e aplicouse de maneira indiscriminada a Lei de fugas. O esvaecemento das posibilidades dunha intervención militar por parte dalgún país democrático en España, xunto coas duras condicións da vida no monte e o incremento da represión provocaba o desánimo nas filas guerrilleiras. Neste contexto, Manuel Ponte fíxolle chegar unha carta ao diplomático británico Ivo Mallet, que visitou Galiza o 6 de outubro de 1946. Na misiva, Ponte mostra a súa indignación ante a pasividade mostrada polo Goberno británico perante os crimes do réxime franquista: “O feito de que Franco engada unhas decenas máis de cadáveres ao millón de vítimas da súa traizón, iso non inflúe para nada nas cotizacións da city. A misión dun embaixador da Súa Maxestade é máis elevada. España no seu conxunto, as súas riquezas, a súa posición estratéxica son algo máis fundamental.”. Ao mesmo tempo expón o patriotismo que guía as accións da resistencia antifascista: “Non son máis que un guerrilleiro, un home que se tirou ao monte porque as palabras ‘rendición’ e ‘capitulación ante o fascismo’ non collían na miña cabeza.” O axustizamento dos verdugos Non obstante, malia a caída de importantes cadros nas súas filas, a IV Agrupación do Exército Guerrilleiro da Galiza continuará realizando un gran número de accións. A loita armada comezou o ano 1947 cun ritmo frenético, sucedéndose os axustizamentos de homes afectos ao réxime fascista. O 6 de xaneiro membros do Destacamento Dourado Xaneiro executan en Mesía os falanxistas Antonio Mosquera Aller e Manuel Sánchez Quindimil. Outros destacamentos realizarán accións semellantes en Cambre, Mabegondo e Curtis, acabando coa vida de simpatizantes de Franco e de gardas civís. A continuación, como represalia ante os asasinatos de dous comunistas en Madrid, acordouse responder executando catro falanxistas no prazo de dúas semanas, entre eles, José Liñares Rama ‘O 28’, xefe da Falanxe de Ordes, que foi tiroteado por membros do Destacamento Dourado Xaneiro. O alcume deste home debíase a que alardeaba pola vila de matar 28 persoas. A Garda Civil, ante a dificultade de dar caza aos guerrilleiros, procedeu asestándolle un golpe anímico ao seu líder, Manuel Ponte. A muller de Ponte, María Rivas, foi deportada a Olmedo (Valladolid), por outra banda, Ramón Ponte, irmán do xefe da IV agrupación, foi desterrado en Villalón de Campos (Valladolid). Desta forma impedíase que as súas vivendas puidesen funcionar como un punto de soporte, á vez que se amedrentaba os veciños que apoiasen os guerrilleiros. Non obstante, poucos meses despois os esforzos por esmagar a resistencia antifascista darán os seus froitos. O final da guerrilla C o tempo, froito das delacións e do labor das contrapartidas, caeron en combate destacados guerrilleiros. O 22 de maio nun monte de Val do Dubra prodúcese un enfrontamento armado coa Garda Civil no que morreu Avelino Rivas Pombo. O 4 de marzo falecerá Antonio Nouche Costa nun tiroteo que se produce ao ser descuberto pola Garda Civil na casa de Cesuras na que se agochaba. No día seguinte son abatidos catro guerrilleiros en Val do Dubra, entre eles Manuel Pena Camino (Mesía). Con todo, a caída máis dura para a guerrilla será a de Gómez Gayoso e Antonio Seoane. Os dous dirixentes máis relevantes do PCE na Galiza foron detidos os días 10 e 11 de xullo de 1948. Ambos serán torturados e executados a garrote vil o 6 de novembro de 1948. A guerrilla responderá a estas detencións desenvolvendo unha ofensiva coa queima das casas consistoriais de Abegondo e Moeche, así como con execucións de varios falanxistas locais. A partir deste momento as caídas de guerrilleiros sucédense con cada vez maior frecuencia, provocando como resultado a perda da maioría dos enlaces e puntos de apoio que lle quedaban aos guerrilleiros. Por outra banda, conforme a guerrilla se atopa cada vez con máis dificultades para seguir operando, o PCE decide disolver as organizacións armadas, substituíndoas pola táctica de introducirse nas organizacións de masas do réxime franquista. A maioría dos guerrilleiros decidiron continuar sobrevivindo no monte, pero outros como Francisco Rey Balbís, o xefe da IV Agrupación, aceptaron a proposta do partido e exiliáronse no estranxeiro. Francisco Martínez Leira ‘Pancho’ relevou a Francisco Rey Balbís como xefe até a súa caída en combate o 31 de decembro de 1954. A súa morte suporá o final definitivo da IV Agrupación. Entre os guerrilleiros ordenses que continuaron loitando destaca Benigno Andrade García ‘Foucellas’, natural de Mesía. Este home gozou dun gran renome entre os campesiños galegos pola súa valentía e carisma. Debido á súa fama, os guerrilleiros serán popularmente coñecidos en boa parte da Galiza como ‘Os Foucellas’. A Garda Civil, consciente da súa popularidade, fixou como obxectivo detelo vivo para así poder enterrar definitivamente o mito creado arredor súa. Tan só era unha cuestión de tempo, pois o 9 de marzo de 1952 ‘O Foucellas’ foi detido pola Garda Civil en Oza dos Ríos. Tras ser xulgado e condenado a pena de morte, foi executado a garrote vil no cárcere da Coruña o 7 de agosto de 1952. Durante o tempo que permaneceu detido, caen os últimos combatentes antifascistas que continuaban activos na bisbarra de Ordes. O ciclo da loita guerrilleira antifranquista chegaba ao seu final. O 21 de abril de 1947, Manuel Ponte Pedreira, Manuel Díaz Pan e Manuel Rodríguez Gundín caen en Frades tras un enfrontamento armado cos gardas civís de Ordes. En represalia pola caída de Manuel Ponte, os guerrilleiros responderán coa execución de catro destacados falanxistas en distintos lugares da súa zona de actuación. Como substituto, Francisco Rey Balbís ‘Moncho’, até o momento líder do Destacamento Enrique Líster, será designado xefe da IV agrupación do Exército Guerrilleiro da Galiza.