Os desterros: outra forma de represión da guerrilla antifranquista

Ao contrario que noutras comarcas do país, na bisbarra de Ordes imperou a barbarie dos desterros (ou deportacións, segundo outros investigadores). Por orde do Goberno Civil familias enteiras eran obrigadas a subirse a un camión e dun día para outro aparecer nun descampado a 600 quilómetros das súas casas, das súas leiras, dos seus animais… Eran abandonadas en terras estrañas, con outra lingua e outra cultura, sen oficio, sen recursos, sen nada; sinalados, marxinados e vixiados pola Garda Civil por seren familiares de loitadores antifranquistas. Mais, como é posíbel que isto sucedese ou cal era o soporte xurídico que permitía estas vexacións a xente inocente? Os desterros Desde os primeiros anos, a ditadura militar crea as súas leis para manter o réxime totalitario e para vingarse dos perdedores da guerra. A Lei de responsabilidades políticas criminalizaba a todos os que colaboraron coa legalidade democrática republicana. A aplicación desta lei levaba consigo penas de inhabilitación (depuracións), multas económicas, embargo de bens, así como confinamentos e desterros. Esta lei conviviu con outras normas represivas, como a Lei de represión da masonaría e o comunismo de 1940, a Lei de seguridade do Estado de 1941, o Decreto lei de represión da bandidaxe e o terrorismo de 1947. Polo tanto, a excepción dos fieis mantedores do réxime ditatorial, para o común da poboación era difícil librarse da aplicación deste corpus lexislativo represivo que sustentaba o franquismo. A Lei de responsabilidades políticas levaba consigo penas de inhabilitación, multas económicas, embargo de bens, así como confinamentos e desterros É preciso recalcar que esta lexislación represiva era totalmente arbitraria: emanaba dun tribunal militar sen ningún tipo de garantías procesuais (acusadores e defensores eran militares), de tribunais ordinarios, de xurisdicións especiais… A represión tamén podía executarse mediante ordes gobernativas. Un exemplo desta aplicación dábase cando un mando da Garda Civil (por exemplo, o tenente da Garda Civil de Ordes, o represor Rafael Serrano Valls) propuña ao gobernador civil da Coruña o desterro dunha familia como castigo co fin de previr que calquera dos seus membros apoiase ou colaborase co seu parente na guerrilla. No ano 1946, os combatentes integrantes da IV Agrupación do Exército Guerrilleiro distribuídos pola bisbarra de Ordes deixaban en ridículo as forzas da Garda Civil, mediante accións espectaculares que chamaban a atención. Á altura dese ano permanecían operativos os máis destacados guerrilleiros da comarca: Manuel Ponte Pedreira, Benigno Andrade García ‘Foucellas’, José Remuiñán Barreiro, Antonio Nouche Costa, Manuel Pena Camino, Saúl Mayo Méndez… apoiados por unha rede de enlaces e colaboradores que se converterían en imprescindíbeis para a supervivencia dos loitadores e para o éxito das súas operacións. A persistencia da Garda Civil, a actuación da temíbel brigadilla, os enfrontamentos armados cos guerrilleiros… non daban o resultado agardado a curto prazo, que non era outro que a liquidación física dos ‘Foucellas’. Comezou deste xeito o abafamento contra os seus familiares máis achegados (habitualmente, todos os que formaban a unidade familiar). O acoso exercíase primeiramente en forma de ameazas, multas, rexistros de casas e incautacións de bens. Posteriormente chegaron os encadeamentos arbitrarios de familiares, que eran detidos despois de interrogatorios nos que a Garda Civil non conseguía respostas ás súas esixentes preguntas. Por exemplo, os pais do guerrilleiro Antonio Nouche Costa (Jesús e Dolores) permaneceron presos en Ordes e posteriormente na Coruña de forma preventiva, sen seren axuizados, unicamente como castigo e escarmento debido a que o seu fillo formaba parte da resistencia. O argumento das autoridades para ordenar os desterros era erradicar as posíbeis canles de axuda aos guerrilleiros e acosalos psicoloxicamente para que se entregasen Mais o encadeamento de familiares dos guerrilleiros aínda non era suficiente. É neste intre cando a Garda Civil toma medidas precautorias que non proviñan dunha sentenza xudicial, polo que informa e propón ao Goberno Civil a proscrición de familiares de guerrilleiros ou enlaces, sendo a Garda Civil a parte executora en todo o proceso. O argumento das autoridades era erradicar as posíbeis canles de axuda para os guerrilleiros e acosalos psicoloxicamente para que se entregasen. Esta situación de confinamento remataría en calquera destes casos: a entrega voluntaria do combatente ás autoridades (que suporía o procesamento xudicial e unha segura condena a morte) ou a súa liquidación física por parte da Garda Civil. Os desterrados Ademais dos significativos casos de Maruja Rivas Vaamonde, muller de Manuel Ponte Pedreira, desterrada a Olmedo (Valladolid); de María Pérez Mellid, muller de Benigno Andrade García, desterrada e falecida en Valladolid; e de Pilar Sánchez Vázquez (muller de Manuel Pena Camino), ocupámonos de revelar brevemente a inhumana odisea dalgunha das familias da bisbarra aldraxadas polo franquismo. Antonio Nouche Costa, o guerrilleiro de Deixebre (Oroso), deserta do exército mentres realizaba o servizo militar e únese á guerrilla no verán do 1947. Desde que a Garda Civil constata que Antonio pasa a formar parte do Destacamento Enrique Líster, comeza o acoso contra a súa familia en forma de continuos interrogatorios e rexistros. Á altura dese ano a unidade familiar estaba formada por dez membros: a súa avoa María Liste, que permanecía encamada por enfermidade, os seus pais, Jesús e Dolores, xunto cos fillos deste matrimonio (e irmáns de Antonio) Manuel, Isolina, Jesusa, María e Dolores Nouche Costa. Tamén vivían na casa a nena Mª Carmen (filla de Isolina) e Jesusa Cores, muller de Manuel. Cinco familiares do guerrilleiro Antonio Nouche Costa foron desterradas a Soria nun camión Despois dunha primeira fase de rexistros e coaccións por parte da Garda Civil, os pais de Antonio e o seu irmán Manuel son recluídos como represalia. A Garda Civil decátase de que o encadeamento dos tres familiares non consegue que Antonio abandone a guerrilla, xa que logo comunica a orde de proscrición contra a súa irmá Isolina (coa súa nena María del Carmen), María, Dolores e Jesusa Cores. As cinco persoas desterradas chegan a Soria nun camión. De inmediato a Garda Civil divide a familia en dous grupos: Isolina (coa súa filla pequena María del Carmen) e Jesusa Cores son obrigadas a traballar nun orfanato atendendo nenos xunto coas monxas; mentres, as irmás Dolores e María son destinadas a traballar na cociña dun hospital. Todas elas reciben como única retribución comida e sitio para durmir. Ás cinco mulleres desterradas só se lles permite volver despois da morte de Nouche Costa nun cerco tráxico da Benemérita que causou seis falecementos. A familia Remuiñán Barreiro José Remuiñán Barreiro e a súa familia teñen as súas raíces na parroquia de Parada (Ordes). Formou parte do Destacamento Manuel del Río Botana, mandado por Manuel Ponte. Posteriormente militou no Destacamento Arturo Cortizas. A data da súa morte non está suficientemente contrastada, aínda que a maior parte das fontes indican que foi en outubro de 1949 en Pazos (Monfero), lugar onde morreron varios guerrilleiros. O desterro de oito membros da familia de José Remuiñán Barreiro foi especialmente doloso e aínda agora moitos informantes lembran as penalidades que sufriron, como a morte en terras alleas da súa nai Antonia e o desterro dun irmán que padecía unha deficiencia psíquica. Excepto unha irmá de Antonio que vivía na Coruña, toda a familia foi desterrada: os seus pais, José e Antonia, e os seus irmáns Asunción, Jacinto, Andrés e Francisco. Tamén desterraron a muller de Francisco, Dolores, coa súa filla pequena Dorinda. A familia Remuiñán foi separada e espallada pola provincia de Burgos. Nunca en Ordes se oíran tantos topónimos burgaleses: José Remuiñán e Antonia Barreiro a Villahoz, en Lerma; Andrés Remuiñán a Gumiel del Mercado, en Aranda de Duero; Francisco Remuiñán, Dolores Naveira e Dorinda Remuiñán a Villafruela; Asunción Remuiñán rematou finalmente en Villahoz, despois de pasar por outra localidade, e Jacinto Remuiñán a Fuentecén, na comarca de Aranda de Duero. Os berros de dor da familia Remuiñán do Casal de Ordes chegaron ao exilio. Luís Seoane recolleu estes feitos dramáticos no poema “Verdadeiro sucedido nun Nadal”, incluído na súa obra A Maior Abondamento. Juan Penedo López (Queis, Ordes) era un enlace da guerrilla. Cinco membros da súa casa foron desterrados a Soria. A súa familia levárona para o desterro despois dun tiroteo entre a Garda Civil e un grupo de guerrilleiros na súa casa, en maio de 1945. A noite do suceso estaban agochados na vivenda de Penedo tres guerrilleiros e o enlace Manuel del Río Botana, de Ordes. Como consecuencia do tiroteo faleceu o mozo Manuel del Río, mentres que os guerrilleiros puideron fuxir. Temendo pola súa vida, Juan Penedo foxe para agocharse polos montes da zona. Na casa quedaron a súa muller Carmen e catro fillos: María, Elvira, Manuel e Dolores. Juan Penedo non se entregou polo que as autoridades militares castigaron co desterro a súa muller, Carmen Villaverde, e os seus catro fillos, entre eles María, que estaba embarazada e á que deixaron volver pronto, e Manuel, que aínda conservaba as secuelas da meninxite. Pasou o tempo e Juan Penedo entregouse á Garda Civil para ser encadeado na Coruña. A súa familia puido volver a Queis, aínda que axiña colleron o camiño da emigración; en Ordes non lles quedaba nada... Traumatizados, sen futuro e sen liberdade. A memoria esquecida dos desterrados Pilar Pallarés pregúntase nun verso se alguén virá a salvar os nomes dos que sufriron tales humillacións e que quedaron impunes. O “Obradoiro da História” está a investigar estes feitos que quedarán reflectidos nunha publicación. Para indagar sobre o itinerario seguido polas persoas desterradas visitamos localidades de Burgos, Valladolid, Soria... Os testemuños que se recollen, tanto na comarca de Ordes, como en Castela son arrepiantes... e lembramos neste intre un feito aterrador que debe permanecer na memoria: unha testemuña lembra como de nena a Garda Civil foi buscar toda a familia á casa... “Nós a chorar e a chorar, berros de medo, non nos deixaron coller nada, fomos co posto. Leváronnos para o cárcere de Ordes e despois subíronnos a un camión descuberto... Unha sobriña de miña avoa, que era panadeira e tiña un tabernucho, arrebolounos uns bolos de pan para ir comendo polo camiño… Todos chorando por nós... e os animais nas cortes, e os prados, e a eira, e o can preso, e a nosa lareira e a nosa casiña... alí quedaban”.