Nemésio Barxa: "A xustiza da ditadura nunca foi depurada"

—Está entre os fundadores da Agrupación Cultural Auriense e tamén presidiu a Cultural de Vigo. Como é esa relación co galeguismo e que ten a ver coa súa familia? Nacín nunha aldea de Viana do Bolo (1935) e imaxino que falaría galego como todos os nenos. Miña mai, mestra, procedía dunha burguesía rural. Meu pai foi unha sorpresa despois de morto. Era mestre tamén, de cativo vino nunha foto con outros vestidos de camisa azul [o uniforme falanxista]. Na casa non lembro paixón polo franquismo pero non se rexeitaba. Eu de mozote até pensaba que aquilo era de esquerdas e alí estaba. Curiosamente, os libros editados en galego antes do 36 estaban na casa e líaos. Cando Sermos Galiza publicou o libro Mortos por amor á Terra, incluía unha relación grande de mestres depurados, e cal foi a miña impresión que vin meu pai e meu tío entre eles, quedei asombrado. Foi un caso de persoa que se adaptou para non ser expulsado, que era unha opción. Despois souben que foran fundadores do Partido Galeguista en Toén. O meu pasado negro é ese da Frente de Juventudes e despois nunhas organizacións xuvenís dos xesuítas en Ourense. Lembro tamén que polo 1953 houbera unha xuntanza de estudantes europeos en Francia, á que fun, e notei unha diferenza tan tremenda de mentalidade entre aqueles de fóra e eu que empecei a odiar a Franco. Tiña 18 anos. Máis adiante entrei no despacho de Amadeo Varela (outro mestre represaliado que se reconduciu profesionalmente na avogacía) e pouco tempo despois montei despacho propio e chegou a creación da Auriense. —Un fenómeno o do asociacionismo cultural galego propio desa década dos 60. Mantiña relacións cos galeguistas de Ourense, con Otero Pedraio, con Leuter Salgado, con Ferro Couselo e outros e empecei a recibir información do que eles viviran. Cando se aproba unha lei de asociacións, nós inscribimos a Auriense e é cando se constitúen a maioría delas, iniciadas pola Cultural de Vigo. No tempo todo isto coincide cun conflito moi intenso que é o da expropiación de terras para construír o encoro de Castrelo de Miño, en 1966, que asolagou un val dunha enorme produtividade e, pese á ditadura, mobilizouse a xente e tamén o mundo da cultural. Nese tempo, con quen máis colaboro é con Luís Soto, que trae de México a revista Vieiros. Daquel tempo é o Banquete do Hotel Roma que, convocado como homenaxe a Celso Emilio Ferreiro, mudou nunha sorte de Banquete de Conxo da época, con intervencións intensas como a de Otero Pedraio que falaba de imposición medieval, de Alonso Montero ou Méndez Ferrín. —Vostede xa empeza a partir deses anos unha relación continua co nacionalismo galego e tamén como avogado dos seus militantes en numerosas ocasións. A partir de aí empeza todo. Máis adiante, tiñamos parladoiro na miña casa ao que ían Blanco Amor, Paco Rodríguez, Lois Diéguez, Sanxoás, que estaba no meu despacho, Manuel María cando viña de Monforte. E desa época é tamén a miña relación moi intensa con Xosé Luís Méndez Ferrín. —Vostede aínda tiña cobertura social como avogado, pero as liberdades estaban suprimidas. Na ditadura era impensábel calquera crítica, nin municipal, nun medio de comunicación. Acórdome que nun escaparate de Ourense puxeron unha cachucha de porco con lentes escuros. O alcalde, que tamén usaba lentes, sentiuse criticado e sancionou e fechou o comercio. Eu tamén ía a un parladoiro na cafetería El Cortijo con xentes da dereita (Moncho Encinas, que fora gobernador en Pontevedra, Riestra, o das gasosas Troncoso…), e alí arredor da mesa de café alardeaban, e aparentaban unha oposición ao réxime que era falsa, vivían un clima de aparencias. O primeiro conflito interno grave no réxime foi a finais desa década dos 60, co choque entre falanxistas e opusdeístas nos Gobernos de Franco. Pero era un noxo de sociedade, catolicona, pacata, na que até se tomaba lista dos que non ían a misa,… dese tempo aínda vexo vestixios en procesións como a do Cristo da Vitoria en Vigo ou na de Fátima en Ourense. —Asistiu e defendeu represaliados políticos habitualmente, como era vivir xudicialmente aquelas circunstancias? A Unión do Povo Galego (UPG) fúndase no 1964 e pouco despois xa empecei a levar a defensa de detidos políticos, tamén no conflito de Castrelo de Miño. Era practicamente o único avogado que os defendía, aínda que eu era "un puto burgués" [risos] que dicían algúns, pero eu nunca fun militante da UPG. A moitos detidos cando tiñan que solicitar avogado dicíanlle que puxesen o meu nome. Algúns coñecéronme pasados os anos, porque eran a referencia que lles daban se caían presos. Moitas veces eran delitos de propaganda, que se lle chamaba, que consistían en reparto ou impresión de octavillas… Iso que agora parece unha pequena cousa, en tempos de ditadura podían ser anos de prisión ou multas desmedidas. A miña acción era nos xulgados porque ás comisarías xa non te podías achegar e era onde se producían as torturas ou os malos tratos. Algunha vez fun. Lembro o caso de Manuel Peña Rey en Ourense, pero nin o comisario, que era coñecido meu, me permitiu reunirme con el. Despois retorceron máis as cousas e a cada preso nunha redada obrigábano a ter un letrado diferente. En Ourense cheguei a atender os dez dunha caída, pero consideraron que eu facilitaba a comunicación entre eles. Entón tiñan que pedir avogado de oficio. Nos anos finais da ditadura foise endurecendo e calquera feito colocábano como sospeitoso de terrorismo, o asunto pasaba ao Tribunal de Orde Pública (TOP) e xa eran palabras maiores. O TOP foi o símbolo da represión e a arbitrariedade do réxime. —Vostede interveu en xuízos do TOP? Intervín naquel teatro algunhas veces. O presidente da sala mantiña unha tensión extrema durante horas, con constantes interrupcións e ameazas ante calquera murmurio do público, en xeral afín aos xulgados. Seguro que o público tamén estaría inzado de policías. Os avogados acostumámonos a non facer caso daquel trato despótico, pero a súa intención intimidatoria era clara. —O poder xudicial, coa amnistía, mantívose nun continuo sen depuración do franquismo á democracia. Os xuíces do franquismo nin se tocaron. O poder xudicial non tivo mudanzas máis alá de converter a excepcionalidade do TOP noutra anomalía como é a Audiencia Nacional (AN). Teoricamente é un tribunal penal pero na práctica tamén funcionou, e funciona, como tribunal político, moitas veces da "orde pública". —A excepcionalidade que se mantén é a supresión do dereito ao xuíz natural, onde se reside ou comete o delito. Que sentido ten manter esa discriminación en democracia? A persistencia de ETA foi o alibí, e houbo moitas críticas a esa excepcionalidade. Pero non se modificou porque o réxime que gobernarán alternativamente UCD, o PSOE e o PP, cun poder xudicial sempre de dereitas e moi centralista, busca a súa blindaxe. O que vimos no Brasil con Lula é un mecanismo, iso que se denomina lawfare, que tamén vivimos aquí, e con el procuran intimidar a esquerda, tamén o PSOE, e o nacionalismo… Aínda non se estudou abondo a desfeita que supuxo para os particulares, miles de afectados multados no proceso catalán da década anterior. —O Poder Xudicial (Tribunal Constitucional ou Consello de Poder Xudicial) debe corresponder a unha composición sociolóxica a renovar indirectamente en función dos resultados electorais. Os órganos de goberno xudiciais, se o sistema funcionase correctamente, deben reflectir as conviccións da sociedade. Se os xuíces se elixen entre eles non haberá esa representatividade. Pensa que máis da metade de xuíces están na Asociación Profesional da Maxistratura, que é de dereitas, os que están en Xuíces pola Democracia non chegan ao 30% e as outras dúas organizacións tamén son de dereitas. Sempre haberá un problema se as leis progresistas que aproben as Cortes, que son a sede da soberanía popular directa, pode botalas abaixo un Tribunal Constitucional ou un Consello Xeral do Poder Xudicial que hipoteticamente se elixise entre xuíces. O sistema funcionou equilibradamente, máis ou menos durante uns anos (lembro que eu fun proposto polo BNG como candidato ao Constitucional nun momento dado), pero agora a dereita leva anos pretendendo copar esas institucións baixo argumentos de falsa democracia como que os xuíces os elixan os xuíces. —Ademais da continuidade do franquismo, vostede fala moitas veces de castas xudiciais. Hai anos convidáronme na Escola Xudicial de Barcelona a unhas xornadas sobre linguas autonómicas. Quedei impresionado do sentimento de casta daquela xente que xa estaba na carreira, "¿Por qué tengo yo que saber gallego para ir a Galicia?", ouvías despois de tantos anos de democracia. Retrucáballes eu, "Se vai á Galiza terá que coñecer o dereito civil galego, e iso non é diferente de ter que coñecer a lingua cooficial de onde vostede vai exercer. Terá que entender o que fala a xente tamén". —A mudanza social que empezou nos 70, a pesar de todo ese substrato, acaba tamén entrando na xustiza. Si, e aínda hai pouco me sorprendeu que un xuíz en Ourense aceptase o sentimento e a decisión dun rapaz que pediu cambio de sexo, contando coa comprensión dos pais e dos seus profesores. A primeira xuíza que rexeitou a súa petición pedira un informe médico e desestimou esa vontade firme. Mais pasado un tempo o rapaz volve solicitalo e un xuíz no rexistro civil fala con el, o que non fixera a anterior xuíza, e escribe "dada a madureza que evidencia e a convicción con que o razoa, é claro que o seu sentimento é de muller e non de home", e inscríbeo como tal. Velaí a diferenza entre dous xuíces. Este é un caso singular, porque a maioría dos xuíces actuais, coas súas conviccións ideolóxicas conservadoras, resolverían como a primeira que o rexeitou. —Os xuíces teñen que adaptarse ás novas leis aínda que non lles gusten, tamén nos primeiros anos democráticos, cando chegou por exemplo a Lei de Divorcio, tan deostada pola Igrexa e a dereita. En xeral adaptáronse, non lle quedaba outra, pero na tramitación dedicábanse a dar "consellos" e non actuaban con imparcialidade. Acórdome dun xuíz, de orixe falanxista, no Barco de Valdeorras, que fixo constar por escrito que facía aquela sentenza porque era a súa obriga legal pero que estaba en total desacordo porque o divorcio lle parecía unha inmoralidade.