Achégase non seu artigo á partida que lideraba non Baixo Eo, Generoso Rico Rodríguez, que se sabe dous membros dá mesma e dá súa actividade?
Presenta singularidades que permiten a súa equiparación coas partidas constituídas en análogas circunstancias noutras demarcacións guerrilleiras. O seu promotor, aínda que nacido en Vilaodriz (A Pontenova), adquiriu conciencia de clase e identificouse coas aspiracións propias dos obreiros en Santa Cruz do Sil (O Bierzo), onde traballou como mineiro. No canto de facer vida de “toupa” e illarse para minimizar riscos, procurou enlazar con outros fuxidos da zona, como Justo Novo, un veciño de Conforto. Dotouse dunha rede de apoios ampla, na que figuraban, non só familiares, como a súa curmá Dorinda Alonso Rico, senón tamén labregos estratexicamente distribuídos pola súa área de actuación, circunstancia que lle permitía maior mobilidade. Dispuxo, ademais, dun diversificado repertorio de refuxios, unhas veces improvisados en zonas boscosas, como os montes da Salgueira e da Teixeira na Pontenova, e outras veces no enderezo dalgún enlace, como o que lle proporcionou un veciño de Labrada (A Pontenova). Esta infraestrutura permitiulle asestar golpes, xa fosen económicos ou doutro tipo, distantes uns doutros, o que dificultaba a súa localización. De feito, non foi capturado nin executado pola forza pública, senón asasinado en xaneiro de 1940 por un dos seus colaboradores, cuxa lealdade non soubo corresponder.
A acción máis coñecida do grupo de Rico foi a execución do mestre de Sanxés, pero quen foi ese ensinante e cales foron vos motivos que o levaron a súa morte?
A pesar do tempo transcorrido, permanecen abertas todas as incógnitas sobre os autores da morte do mestre de Sanxés na Pontenova da que só se pode afirmar con certeza que se produciu ás 6 da tarde, cando comezaban as clases nocturnas, de 28 de decembro de 1939. Como os autores non foron identificados, a acción foi atribuída a todas as partidas e fuxidos dos que se tiña constancia que se ocultaban pola comarca, principalmente á de Rico, que era a máis ousada, pero non se pode descartar que a vinganza perpetrada co mestre fose protagonizada por persoas que non estaban agochadas, hipótese que se reforza polo feito de que actuaron enmascaradas. Neste caso, de momento, non cabe contradicir a opinión popular, que sempre relacionou a súa morte co asasinato de José Diaz-Villamil “Pepe do Cerdeiral”, un dos líderes republicanos de maior renome de Lugo. Non en balde, Hermenegildo Bienvenido Alonso Sastre, mestre de Sanxes, colaborou coa forza pública na persecución de fuxidos, participou en batidas pola serra do Ouroso e, en particular, exerceu un vixilancia permanente sobre a familia de “Pepe do Cerdeiral”, cuxo refuxio en Batinote (A Pontenova) suponse que desvelou.
A opinión popular vinculou a execución do mestre de Sanxés coa morte de Pepe do Cerdeiral
O axustizamento do persoas ligadas á represión fixo parte do repertorio dá guerrilla, até que punto foi unha práctica normal?
A actividade guerrilleira, como prolongación do vórtice destrutivo desencadeado durante a Guerra Civil, foi a máis “civil” das violencias, xa que se caracterizou polo enfrontamento armado entre veciños. O guerrilleiro non focalizou como inimigo a bater aos membros da forza pública, tendo en conta que actuaban en cumprimento dun deber ineludíbel e, se eran eliminados, substituíanse por outros que se conducían do mesmo xeito. O inimigo era o veciño que vixiaba, que actuaba de confidente, que servía de guía, que coñecía os antecedentes do resto da veciñanza e co que se tiveran desencontros políticos e ideolóxicos máis ou menos virulentos no pasado. Máis aló da satisfacción emocional e a reparación do dano inflixido que implicaba a supresión destes delatores, figuraron no centro da diana porque coa súa eliminación privábase ao aparello represivo dunha peza insubstituíbel e, á vez, demostrábase que os vencidos non perderan a capacidade de devolver algún dos golpes que recibían.
Cita non se traballo ás partidas lideradas polo “Ferrolán” e “O Portugués” na área do Eo e do Navia, que sabemos dá súa orixe e atei cando se alongou a súa actuación?
Até a morte do “Portugués”, cuxo cadáver foi achado en agosto de 1939, ambos formaron parte da mesma partida, moi activa por aquel entón na serra da Bobia. Integrouse nela un grupo de fuxidos, uns asturianos e outros galegos, como “Ferrolán” e “Bautista”, que deixaron pegada da súa presenza nas paraxes máis recónditas do territorio delimitado polos ríos Eo e Navia. Perpetraron múltiples “golpes económicos” na área citada entre 1938 e 1939, non todos eles seleccionados con criterios ideolóxicos nin realizados con consideración cara ás vítimas, circunstancias que debilitaron a cohesión do grupo e propiciaron o cisma que desembocou no asasinato do seu líder. Entre 1939 e 1940 presentáronse ou foron capturados case todos os seus compoñentes, salvo Ferrolán, quen sobreviviu ao amparo da veciñanza nunha aldea de Castropol até outubro de 1949. Outro compoñente da partida, Bautista Doval Rivas, un veciño de Viladevelle en Castropol, aínda que natural de Betanzos, fuxiu da colonia penal do Fondón en Sama de Langreo en agosto de 1944 e permaneceu agochado até agosto de 1948 en Chao do Arco na Fonsagrada, onde foi asasinado cando ultimaba os trámites para embarcar rumbo a Arxentina.
“Ferrolán” e “O Portugués” formaron unha guerrilla moi activa na serra da Bovia
Non seu volume Luchadores del ocaso, a obra de referencia para coñecer a guerrilla en Asturias, repara na actividade guerrilleira na área estremeira dá Galiza con Asturias, cal foi ou alcance dá resistencia armada na zona e que significaría da mesma?
As precondicions necesarias para que os dispersos grupos de fuxidos ou as “toupas” que sobrevivían soterrados en vida desen o salto cualitativo necesario para transformarse en en partidas guerrilleiras, dotarse dun modelo de encadramento paramilitar e adoptar un repertorio de acción prioritariamente orientado cara a obxectivos políticos, non se deron na mariña occidental asturiana. Os que se botaron ao monte, salvo excepcións, estaban pouco ideoloxizados e carecían de formación política ou experiencias de loita. Entre as súas filas houbo máis desertores do exército franquista que mobilizados polo seu activismo político do pasado ou o temor a represalias. Os que non foron mortos ou capturados no primeiro momento, optaron por presentarse non ben obtiveron unhas mínimas garantías procesuais. Tampouco dispuxeron, entre a poboación, dunha corrente de simpatía tan arraigada, ampla e abnegada como a que sostivo durante unha década a actividade guerrilleira nas concas mineiras asturianas. Até eles, por último, non chegou nin o alento nin a orientación das organizacións clandestinas que se reconstruíron durante a década dos corenta noutras demarcacións de Asturias, as cales procuraron que os fuxidos non adoptaran condutas propias de bandoleiros, unha deriva que sempre planeou sobre os que deixaban caer no esquecemento as razóns polas cales estaban no monte.