Memoria dun espolio económico do franquismo: A incautación das propiedades da Juventud Lerezana

Non son moitos os exemplos de entidades de carácter cultural e recreativo ás que lle incautaran os locais logo do golpe de Estado de 1936. Non debeu ser alleo a este feito a carencia de instalacións propias da maioría destas organizacións, que acostumaban realizar as súas actividades nos locais das sociedades de agricultores ou nas casas do pobo. Non foi o caso da sociedade Juventud Lerezana, entidade radicada na parroquia pontevedresa de Lérez, que formaba parte do grupo de asociacións que se espallaban polo país coñecidas popularmente por “as xuventudes” e que, na comarca pontevedresa, estaban agrupadas na Federación de Juventudes Culturales Recreativas de Pontevedra, que reunía as “xuventudes” de Mourente, Campañó, Bora, Marcón, Poio Grande e Poio Pequeno, Salcedo e Lérez . O escritor e político Ramón de Valenzuela ocupaba o cargo de presidente da Federación de Juventudes no ano 1936 e, nunhas declaracións aos xornais, afirma que os mozos e mozas dos arredores de Pontevedra reaccionan de seu e, sen subvencións do Estado, tentan superarse a través dunha serie de actividades que relaciona: inversión en libros, excursións, socorro a compañeiros en dificultades, obras de teatro, conferencias, actividades de intercambio entre sociedades etc. Remata cunha animosa declaración, “cústanos traballo facer espertar a aldea, non o dubidamos, non contamos con grandes fondos materiais para acometer o que queremos; pero en cambio posuímos un almacén de cariño á nosa Terra e un espírito de sacrificio que nos permitirá chegar ata onde sexa necesario”. As orixes A historia de Juventud Lerezana é un exemplo do pulo organizativo dos sectores máis activos da xuventude; fundada o 2 de maio de 1929, será a partires da proclamación da II República cando as súas actividades acaden maior repercusión. Algúns dos seus membros ocuparon lugares destacados na Federación e participa con delegados no Comité Nacional Juvenil. O 28 de abril de 1933, a asemblea xeral toma o acordo de que se modifique o regulamento para que poidan ser socias as mulleres, con voz e voto e podendo desempeñar cargos na administración da sociedade. Nese mesmo regulamento determínase que, sendo unha das principais misións a de difundir a cultura, o local social permanecería aberto todas as noites para que os asociados puideran dedicarse á lectura de libros, revistas e xornais. A historia de Juventud Lerezana é un exemplo do pulo organizativo dos sectores máis activos da xuventude no período republicano O día 7 de abril de 1933, acordan facer un novo local e concédense amplas facultades á comisión xestora para a compra do solar e construción do edificio. Articulan un sistema de financiamento a través de socios-accionistas. Había diversos tipos: accionistas anticipadores en metálico, accionistas en traballo e accionistas en material. O traballo e os materiais aportados eran taxados pola comisión e entregábaselles un recibo polo seu valor, especificando o xuro acordado, do mesmo xeito que aos accionistas en metálico. A sociedade comprometíase a responder co solar e os seus bens polo importe das accións e os seus réditos. O reintegro faríase cando o estado económico da sociedade o permitira. A relación de gastos ocasionados pola compra do solar e construción do edificio presentada pola comisión ascendía a dez mil catrocentas corenta e sete pesetas. A inauguración do local tivo lugar o domingo 23 de xullo de 1933 e a prensa do momento destacaba o feito, así o xornal El Pueblo Gallego sinala que “Fai dous meses ninguén pensaba en que esta puxante sociedade recreativa tivese casa propia e hoxe, porén, xa é unha realidade. Quen a construíu?. Non se sabe. O certo é que unha parroquia enteira, con simpatizantes doutras, fixeron unha casa [...] para domicilio perpetuo da Juventud Lerezana. O entusiasmo é enorme, porque esta obra débese a toda a parroquia, que ao construíla puxo nela todo o seu cariño e entusiasmo, sen reparar en sacrificios, xa que se trataba de ter un centro onde presentes e futuros atopen onde divertirse honestamente e desenvolver a súa cultura”. A cita anterior é longa pero nela están recollidas axeitadamente as claves que fixeron posible a construción do local. A represión O levantamento militar de xullo do 36 remata con esta e con outras iniciativas dos veciños de Lérez. Á represión física sufrida por moitos dos animadores desta entidade súmase o castigo económico que, aparte a función punitiva aos desafectos, tamén supuxo unha fonte de ingresos para a causa franquista mediante o espolio dos seus bens. A aplicación do decreto da Junta de Defensa Nacional do 13 de setembro de 1936, que declaraba fóra da lei as organizacións que compoñían a Fronte Popular e que determinaba a incautación dos seus bens, ratifica as incautacións amparadas no bando de guerra levadas a cabo nos primeiros días. O levantamento militar de xullo do 36 remata con esta e con outras iniciativas dos veciños de Lérez Posteriormente, o decreto do 10 de xaneiro de 1937, que crea as comisións de incautación de bens sindicais, de partidos e de sociedades, aplícase con todo rigor; unha das misións destas comisións era a de facer inventario dos bens das entidades que, antes ou despois do 17 de xullo, actuaran en contra do “movemento salvador de España”. Iníciase o proceso de incautación de bens das sociedades cualificadas de “marxistas” e Juventud Lerezana tamén foi incluída. Un informe do alcalde pontevedrés Ernesto Baltar Santaló, datado o 27-9-37, dirixido ao presidente da comisión provincial de incautación de bens, fai unha serie de consideracións sobre o carácter, actuación e bens das “Sociedades agrario-políticas” e de Juventud Lerezana; acúsaas de ter un carácter eminentemente político e cunha actuación marcadamente extremista, pois obrigaban a seguir un ideario marxista “cooperando algunhas, por non dicir todas, ao Socorro Rojo”. Máis especificamente sobre Juventud Lerezana informa que “pode concretarse que tiña un carácter de sociedade recreativa, pero das xuventudes marxistas, concorrendo estas ao local social, e sendo os seus elementos dirixentes membros dos partidos comunista e socialista”. É certo que varios dirixentes simpatizaban con organizacións de esquerdas e esa era a orientación xeral deste tipo de entidades culturais, pero tamén o é que outros compoñentes destacados estiveron fortemente comprometidos co bando franquista e participaron como membros activos das súas milicias represoras. A incautación do local O 7 de xullo de 1938, a comisión de incautación de bens, logo de expediente instruído polo xuíz de 1ª instancia, acorda elevar o mesmo á comisión central de bens incautados polo Estado, con sede en Burgos. A xefatura superior administrativa do Tribunal Nacional de Responsabilidades Políticas confecciona a relación de expedientes de incautación e inscrición a favor do Estado de bens inmobles pertencentes a entidades marxistas; a finalidade era inscribilas nos correspondentes rexistros da propiedade, nela figura co nº 19 a entidade Juventud Lerezana. Remata o expediente de incautación e, por acordo do catorce de decembro de 1938 da Comisión Central de Bens Incautados, o local social pasa a depender das organizacións do “Movemento Nacional”. Xa rematada a guerra, o catro de outubro de 1945, inscríbese no rexistro da propiedade a posesión a favor da Delegación Nacional de Sindicatos de Falange Española Tradicionalista y de las JONS. O local de Juventud Lerezana foi incautado xunto con outros bens das sociedades cualificadas de ‘marxistas’ No ano 1963, a Dirección Xeral de Patrimonio do Estado do Ministerio de Facenda fai un informe sobre a situación dos “bens procedentes de entidades marxistas”; na relación confeccionada pola delegación de Pontevedra figura Juventud Lerezana co número 29 e, nun oficio do 29 de outubro dese ano, faise constar que a delegación provincial da organización sindical comunica que posúe o edificio estando destinado a escolas. As peripecias relacionadas coa propiedade do local incautado aínda non remataran; xa na década dos 70, o 28 de novembro de 1973, ten lugar unha nova manobra de confusión. Logo dunha pretendida oferta de venda por parte do sindicato franquista, a Hermandad Sindical de Labradores y Ganaderos adquire o local mediante escritura pública por un importe de 69.200 pesetas. Actúa por parte da Delegación de Sindicatos o delegado Gervasio Martínez-Villaseñor, que asina en virtude de poder conferido por Rodolfo Martín Villa (secretario da organización sindical franquista) e pola adquirente o “Prohombre da Hermandad Sindical Provincial de Labradores y Ganaderos de Pontevedra” Antonio Puig Gaite. Unha irregularidade máis pois as “Hermandades Provinciales” non existían nesa data xa que se integraran nas Cámaras Oficiales Sindicales Agrarias en 1947 e Puig só era presidente da local. Ademais na autorización de venda emitida pola organización sindical consta que sería a favor dunha inexistente Hermandad Sindical de Labradores y Ganaderos de Lérez-La Torre (Pontevedra). As organizacións veciñais que, dende que rematara o uso do local como escolas, utilizábano para as súas actividades, aínda tiveron que sufrir, na década dos oitenta, reiteradas entradas no local e pintadas por parte de sectores falanxistas que reclamaban a propiedade. Na actualidade, despois dunha forte mobilización e complexas negociacións, a propiedade volveu ser veciñal.