P: Cando sentiu maior alivio: o día que apostatou ou o día que morreu Fraga?
R: [ri a gargalladas] É moi difícil dicilo! O día da apostasía saín máis lixeira, máis eu. Á Igrexa non a perdoo. Actuou sempre de maneira terrorista con nós, co pobo e, sobre todo, coas mulleres. Será ridículo dicilo, mais ao apostatar sentinme máis viva. E a Fraga gardáballas porque se portou moi mal cos emigrantes. Cando morreu sentín... algo moi parecido! [ri]
P: Sempre di que da emigración se sabe moi pouco. Que falta por dicir?
R: Que é unha experiencia terríbel, moito peor para nós, as mulleres. Eles tamén sufriron, mais podían saír e ir onde quixesen, con liberdade. Nós de moitas cousas non podiamos nin falar. De sexo? Nin o pensar! Entre as propias mulleres, mesmo entre a nosa xente, a min tomáronme por unha buscona porque falaba moito. Todo porque houbo momentos en que me sentín soíña, moi soíña, e esforzábame para falar con outra xente. Os homes ían onde lles prestaba. As mulleres, se íamos soas, xa dicían que andabamos á procura parella.
P: Fixo as Américas?
R: Houbo quen as fixo! Alí, ou te convertías en explotadora ou en explotada. Foi moi duro. Quen máis e quen menos suspiraba pola Terra até diante dunha empanada. Eu téñome fartado de chorar ouvindo soar unha gaita. Parecía que a Galiza me chamaba. A miña desesperación era morrer alí.
P: A Luz que marchou era nacionalista?
R: Noon! Era unha Luz orgullosa de ser galega. Mais a propaganda franquista, 'No sea bruto, hable castellano'; aquela neniña a quen as monxas lle pegaban nos dedos; cando lle dicían á miña avoa 'que bien hablan tus nietas' porque falabamos un castrapo... até cando estaba xa no barco e me dicían que non se me notaba que era galega, eu inchábame! Nunca me avergoñei da Galiza. Ao contrario. Mais non quería que se me notase no falar porque callara en min que o galego era non saber falar, non ser ninguén. Só servía para o folclore. E iso marcounos moito, moito moito.
P: Alén mar atopou co señor Ares, bibliotecario do Centro galego de Bos Aires. Cal foi o primeiro libro que leu en galego?
R: A obra de Rosalía. Tragueima enteira! Despois, o primeiro libro que me emprestaron foi o Sempre en Galiza. Traballaba nunha casa e botei unha semana durmindo moi pouquiñas horas, algúns días nada. Aquel libro era... [suspira] Aí si: tomei a miña identidade. Souben, por fin, que son.
P: E que é?
R: Ante todo, galega! Houbo outra casa en que lle pedín á patroa se podía coller algún libro dos cales ela tiña. Acórdome que foi lendo sobre as atrocidades da colonización de América cando empecei a dicir 'non, eu non son española'. Quixen saber máis. Buscaba libros. Mais cando ía ás librarías non podía citar editoriais, nin autores, e ao lles preguntar por exemplo por un que explicase como se formara a Terra, traíanme unha Biblia. Cando coñecín o señor Ares, renacín.
P: E Rosalía? Que ten para a atraer tanto? Viuse reflectida na súa obra?
R: Rosalía... [suspira] Rosalía para min é todo. É Galiza, é a muller que se revolveu. Ler na emigración Castellanos de Castilla... foi algo extraordinario. Quixéronlle colgar o sambenito da santiña e non era ningunha santiña! [incomódase] Sentiu o amor, sufriu o amor e soubo meterse no pelexo dos emigrantes. Sabes que? Síntome rosaliana. Hai un poeta a quen quero moito, que foi o primeiro que mo dixo: 'Luz, ti es rosaliana'. Foi Anxo Angueira. Soubo entenderme moi ben.
P: Por que non se sente poeta?
R: Non sei se son ou non son. Iso o ten que decir quen me lea. Escribir para min é un desafogo, unha terapia.
P: Que é unha poeta? Que ten que ter un texto para que o considere poesía?
R: Que saiba mirar o pobo. Que a nosa xente, empezando por min, poida entender a mensaxe. Quen se eleva na súa vaidade perde todo o interese. A poesía fala na linguaxe do pobo, mira para abaixo.
P: Entón non cómpre que rime.
R: Non ten en absoluto por que rimar.
P: Eran poesía as cartas que a súa avoa lle mandaba á Arxentina?
R: [visibelmente emocionada] Eran. Para min era moito máis. Era vela, era sentila. Cando me deron a nova da súa morte, eu estaba alá. Choreina dúas veces. Primeiro cando souben que morrera. Despois, cando souben como morreu. Á miña avoa matárona as monxas do hospital porque necesitaban cadáveres. Botárase á bebida. Cada ano, a medida que vou envellecendo enténdoa mellor. Matárona como quen mata un can rabioso [fai unha pausa]. Quero que entendas o noxo que sinto pola Igrexa. Cando apostatei vacineime contra todas as relixións.
P: Cal é a lembranza máis bonita que garda?
R: A miña infancia [vólvelle o sorriso á cara]. A pesar da fame, do frío, da miseria. Miña nai e miña avoa eran amigas. Traballaban como escraviñas. A súa ilusión era que soubesemos ler e escribir. Poñíanme o xornal La Noche e o tiña que ler íntegro! Até os decesos! [ri] Foron todo para min. Ensináronmo todo. Fixéronme feminista aínda sen saber que era o feminismo. Cada vez que berro tamén berran elas, e todas as mulleres. Miña avoa foi moi avanzada. Cando fun para a Arxentina explicoume a sífilis! Se o soubesen tomaríana por unha pervertida. E non! Só era unha muller educando outra muller.
P: Estivo presa.
R: Estiven, no ano 80.
P: Por que?
R: Por xuntar sinaturas para pedir a dimisión do gobernador. Non nos deixaba facer a manifestación do día da patria polas rúas da zona vella. O meu non foi nada. Botei só dúas noites. O primeiro que fixen ao saír foi darme unha ducha para me purgar. Non só das pulgas, senón da miseria de me ver alí. Coas mulleres asáñanse aínda máis que cos homes. Penso sempre na nosa presa —a independentista María Osorio— Como a entendo... Roíame a dor por dentro. Nunca llelo deixei ver. A dor tamén é unha arma.
P: É feliz?
R: Non podo ser feliz namentres haxa inxustizas. Porén, sen o saber, atopei o buscaba. Non sei canto me queda antes de liscar. O café non volo deixo feito. Agora, para unha queimada aínda queda! [ri]
P: Que era o que buscaba?
R: Sentirme útil.
