Gustavo Luca. Da censura á liberdade de expresión

—Nos anos 50 e 60, quedaba memoria do xornalismo anterior á ditadura? Había un substrato de xornalistas da República que despois de 1945, por unha “amnistía” imposta polos aliados, aparecen pero arrombados nos arquivos, sen poder escribir… eu mesmo coñecín a un que foi subdirector de El Heraldo, informadísimo, que nos anos 60, dos que falo, non podía estar na redacción. As conversas políticas estaban proscritas –o que é absurdo no xornalismo–, e este home tiña unha capacidade de análise que sempre fun procurar e el agradecíao. Esa sería a novela dos periódicos que facían os gañadores e o que poderían facer os perdedores. —Cando chegamos aos anos setenta había unha cadea de periódicos e emisoras de radio do Estado, a “prensa do Movemento”, que despois se desmontaría. O xornal central dese aparato, con símbolo fascista na capa, era o Arriba, estaba hipertrofiado con vinte e cinco redactores xefes. Hai un momento en que economicamente non son viábeis. Cando se revisa a situación con Adolfo Suárez, o Arriba, que tiña unha difusión mínima, foi o primeiro en fechar. Era unha cadea de corenta cabeceiras, formada sobre a base expropiada dos xornais dos sindicatos e partidos (o Hierro de Bilbao fora o xornal dos comunistas), ou no caso galego El Pueblo Gallego, que fora propiedade de Manuel Portela Valladares. En 1936, mentres non instauran organizadamente a censura, puxeran un militar na fronte ou un falanxista de carné. Era un xornal moi popular durante os anos da República e quedou en case nada. —A censura directa pasara, coa Lei Fraga de 1966, a un perverso sistema de autocensura, que se adentrou nos anos da democracia. A censura directa era un organismo cunha chea de persoal, algún ben coñecido, por exemplo alí traballou voluntario Camilo José Cela (1942-1945). Todo o material a publicar entre 1938 e 1966 pasou por alí. Fraga ve a oportunidade en 1966 de facer o mesmo doutro xeito, ofrecéndolle aos editores que consultasen o que potencialmente prevían polémico. Vivín os dous sistemas: a censura directa era esmagadora e podías botar horas esperando o visto bo, e moitas veces enchíase o xornal con calquera cousa porque non había tempo material para substituír o prohibido. O outro sistema, de autocensura, consistía en que rematado o xornal e xa impreso debían entregarse a control dez exemplares, e cando vían algo mal retiraban a edición. En Madrid e Barcelona comezaron a distribuír antes de recibir o visto bo, pero as multas era inclementes e as perdas cando non deixaban circular o xornal pódense imaxinar. Esa era a famosa Lei Fraga que el vendeu como “apertura” e era unha perversión: podía abocar a publicación ao fechamento. De feito houbo moitas suspensións por meses. Isto dura até a Constitución de 1978, aínda que en 1976 e 1977 era unha situación pre-democrática e había algo de espazo, pero tamén houbo multas e actuacións contra medios, sempre co precedente na memoria de cando fecharon o diario Madrid e dinamitaron o edificio (1973). Que por outro lado era un xornal conservador, gobernado por altos cargos do Opus Dei. —Nas revistas é onde máis se abre a liberdade, asoman opinións e enfoques informativos que pertencen a outra época. É interesante o que pasou con revistas como Cambio16 que foron antiditatoriais cos anos, e mediante xornalistas como Manuel Vázquez Montalbán, definiron un tipo de xornalismo entre a ironía, o pensamento político e a crítica. O que nos leva a pensar que na propia ditadura chegouse a producir un xornalismo diferente que buscaba en plena censura válvulas de escape na crónica e na reportaxe. Había un pensamento, que non é aceptábel, de que censura había en todas as partes e que a habilidade do xornalista consistiría en caneala con habilidade… xa me dirás o que era colar unha frase cada dous anos! —O nacemento de El País en 1976 aparece como símbolo de entender un novo tempo. Pero a presenza no grupo promotor de Fraga levanta as alertas de que se pretendía pilotar a comunicación do cambio político. Quen podía abrir espazo na inminencia da desaparición da censura? La Vanguardia negociou mesmo a desaparición do subtítulo de “La Vanguardia Española”,… era un novo momento negociador. No caso de El País o que fai é atopar espazo para un xornal burgués que abrise o diálogo, porque ABC, Informaciones ou Ya quedaron moito máis pegados á ditadura. A presenza de Fraga podía interesarlles aos promotores como unha sorte de escudo fronte á persecución porque non se sabía como ía evoluír a dinámica constituínte. Polanco axiña controlou a dirección do proceso e a idea dun Consello de Redacción soberano sobre os contidos, seguindo o idealizado modelo de Le Monde, en realidade nunca funcionou. —Até case o ano 1980, a prensa de Estado tiña unha influencia demediada porque realmente chegaban aos quioscos galegos pola tarde. En Madrid facían dúas edicións e a que chegaba por avión a Santiago distribuíase contra o final da mañá ou xa á tarde. Iso dáballe un campo maior de lectores aos xornais galegos. —'La Voz de Galicia' cando a dirixe Francisco Pillado Rivadulla ou un tempo 'El Ideal Gallego' daban máis acubillo á información da oposición antifranquista. Atrevéronse a dar informacións cando a revolta estudantil de Santiago en 1968 -anterior a París– ou nas folgas obreiras do 72, e tiveron que resistir unha presión enorme e ameazas de fechamento. O público lector o que demandaba era información política e cultura do país e foi o que tirou das vendas deses xornais e o que lles deu credibilidade como produtos de información. Pero a partir dun momento eses xornais familiares recuaron ás posicións iniciais da dereita española. A maioría viña desacreditados pola súa complicidade total coa ditadura, e en certa altura algúns buscaron dentro da redacción aqueles xornalistas máis preparados e con capacidade crítica e déronlle un chisco de espazo. Outras cabeceiras simplemente contrataron algunha axencia, como Colpisa, que eran máis abertas e tamén a censuraron. Notaban que as vendas melloraban cando aparecían esas novas informacións e os xornalistas que destacaron nesa fase axiña foron perseguidos outra vez dentro dos xornais. —Outra peculiaridade esquecida é que os diarios saían seis veces á semana e despois estaban as Follas do Luns. Eran unha concesión que empezara cando a ditadura de Primo de Rivera, impoñéndose o descanso semanal. A noite do domingo os propios xornalistas facían un xornal para luns. Esa foi a orixe e eran propiedade das Asociacións de Prensa, que nos anos da República, polo xeral, tiñan un carácter de esquerda e un perfil reivindicativo. Despois do golpe militar do 36, pasaron a ser de representación social menor. Tiñan carácter provincial e facían xornais que no franquismo basicamente eran de vocación mendicante, algo vergoñoso. O presidente da asociación visitaba as empresas co discurso humillado de “ten que haber algo para os xornalistas” e se falaba cunha axencia de viaxes pedían uns bonos, ou un cadriño se anunciaba a exposición dun pintor..… A función básica era cubrir o espazo sen diarios e tiñan a exclusiva dese día, con catro ou oito páxinas coa parte do león para os deportes. En Madrid tiña máis peso e era máis elaborada, e só empezou con outros contidos nos anos finais do franquismo. Morto xa Franco algunhas Follas do Luns (lembro a de Madrid, a de Donostia ou a de Barcelona e nun período curto a de Vigo [Gustavo Luca dirixiuna no período final]) saíron das servidumes conservadoras e catoliconas e foron espazo de crítica e debate. —Os xornais galegos axiña se adaptaron politicamente á nova situación? Hai un momento, na fronteira da morte de Franco, no que as empresas perciben que non está claro o centro do poder. A maioría confiaron no seu instinto para detectar por onde ían os poderes caciquís, que estiveran sempre tan metidos no franquismo. Axiña ven que ía ser a UCD a que recollía ese testemuño do franquismo. —Algúns xornalistas da época aparecen socialmente como abandeirados da democracia. Unha parte da sociedade considera que houbo xornalistas que tiveron moito maior compromiso democrático que outras profesións liberais. Lembro nunha mesa redonda na que unha profesora acusou xenericamente: “Os primeiros que se renderon foron os periodistas”, e eu retrucáballe “E ti que fixeches pola democracia? Porque lembro moitos compañeiros que estiveron nos xulgados, que reclamaron a obxección de conciencia, que pelexaban dentro das redaccións”. Moita xente puxo nese compromiso coa democracia o seu salario como pago. —Téñolle ouvido contar unha anécdota do ano 77, moi dese tempo entre dúas augas políticas, cando vostede foi delegado de La Voz de Galicia en Ferrol. O anterior delegado era Francisco Valle Romero, e tiña no despacho un gran retrato de Franco. Pola miña conta decidín que había que pintar a redacción, que non ía estar eu debaixo daquel espantallo. Comentouse moito o asunto, e Valle aínda reclamou a reposición, porque dicía que Ferrol era unha cidade especial.