Escritos do cárcere: unha listaxe sobre demócratas executados na área coruñesa ve a luz

As tendas de antigüidades sempre teñen interese para un historiador; fai un tempo, o dono dunha delas, sensible a temas relacionados coa represión, deume novas da chegada de documentación interesante e facilitoume a súa copia. Era variada e non tiña referencias sobre procedencia pero, pola temática e outros indicios, podía asegurarse que procedía dalgún funcionario de prisións; seguramente os herdeiros venderan as pertenzas, entre elas estes papeis. O que máis chamou a miña atención foi un conxunto de escritos a modo de borradores, algúns mecanografados e outros manuscritos, realizados en impresos carcerarios reutilizados. Contiñan anotacións de nomes de presos do cárcere da Coruña en datas comprendidas entre xullo de 1936 e marzo de 1937. Xunto a eles aparecía un documento máis elaborado cun listado que recollía 75 nomes que comprendían dende o 24 de xullo ata o 2 de decembro de 1936; estaba titulado “Entregados a fuerzas armadas”, sen máis especificacións. Encabezaba a lista o gobernador civil Francisco Pérez Carballo e rematábaa o deputado José Miñones Bernárdez. De algúns presos aparecen anotacións sobre o destino; é o caso de Gonzalo Álvarez, que figuraba como conducido a Lugo, ou Clemente Aparicio Pérez, de quen se indicaba a condución a Vilafranca. O listado mecanografado completábase con nomes e datas engadidos a man. As forzas encargadas de levar a cabo a represión extraxudicial foron as milicias falanxistas, a organización “cívica” denominada “Caballeros de La Coruña” Noutro escrito, feito a lapis e datado o 3 de abril de 1937, aparecen seis nomes coa indicación “para ser conducidos a Pamplona esta noche”, seguramente con destino ao penal de Ezkaba. Tamén atopamos unha relación de 14 persoas na que se indicaba que estaban destinadas a entrar en capela ás catro da madrugada do 9 de decembro; foran acusadas de dirixir a resistencia ao golpe na zona de Fisterra. Nun listado sinálanse entregas efectuadas nos tres primeiros meses de 1937; consta de 33 nomes, trinta foron executados tras sentenza en consello de guerra e tres, José Mª Eirís, Leovigildo Taboada e Jaurés García, foron “paseados” co pretexto dun traslado de cárcere. As ordes da xefatura da Orde Pública Un par de exemplares de ordes de entrega serven para confirmar que estas facíanse en virtude de mandamento do xefe da Orde Pública. No lugar correspondente ao director da prisión figuraba o de delegado militar, que asinaba xunto co xefe de servizo. O encabezado do listado principal proporciónanos o dato de a quen se entregaban os presos, se ben o impreciso nome de “forzas armadas” comprendería non só membros do exército senón outras forzas como gardas de asalto, Garda Civil ou milicias de diferente signo. Mediante consulta bibliográfica e documental pescudamos que, dos 75 presos, vinte e sete son executados e o resto “paseados” ou con final descoñecido; neste último caso, a entrega só puido realizarse mediante mandato da xefatura de Orde Pública, como parecen indicar as citadas ordes de entrega, ou coa conivencia dos responsables do cárcere. Segundo diversos autores, as forzas encargadas de levar a cabo a represión extraxudicial na localidade foron as milicias falanxistas, a organización “cívica” denominada “Caballeros de La Coruña” e, como está documentado en toda Galicia, a Garda Civil. Deste corpo e o seu papel na represión, afirma o historiador Emilio Grandío “o certo é que foi a Guardia Civil – a través dos seus mandos sublevados – o corpo máis directamente implicado na planificación da mesma. A xustificación deste tipo de mortes acostumaba facerse ao amparo da chamada “lei de fugas”. A secuencia temporal que seguen indica a predominancia das execucións extraxudiciais ao longo de 1936 para mudar posteriormente a un predominio das execucións tras sentenza en consellos de guerra. A veracidade da listaxe Comprobando as relacións de presos na base de datos de Nomes e Voces confírmase a veracidade dos listados pois só 8 non aparecen nela, posiblemente por erros nos nomes ou omisións na propia base; deles documentamos por outras fontes o asasinato de Manuel Buhigas Novo e de Clemente Aparicio. Este último era un destacado dirixente obreiro, organizador e dirixente destacado do Sindicato Único Mineiro (SUM) afecto á CNT en Fabero (León); no ano 1933 liderou os obreiros que proclamaran o comunismo libertario en varios concellos da zona. Sobre a súa morte hai diverxencias acerca do lugar en que o asasinaron pois uns afirman que foi “asasinado seguramente en terras galegas, en 1936, atado ao rabo dun cabalo” e outros sinalan que fora detido e fusilado en Fabero. Queda por determinar o sucedido con: Gonzalo Álvarez Lorenzo, Federico Brandariz Calvete, Marcial Fernández Piedrafita, Ignacio Naya González, Eduardo Carro Maseda e Manuel Rivadulla Souto. A pesar da súa extensión, os listados non recollen todas as saídas do cárcere, feito que pode explicarse porque se limitara a aquelas das que o autor tiña coñecemento directo, probablemente por estar de servizo naquelas datas.