O guerrilleiro Daniel Calvo Domínguez, 'O Barbeiro': Na sombra do épico

O territorio no que se movían “O Pinche” e “O Sarxento” está acaroado, ao suroeste, á Cabeza Grande de Manzaneda e rodeado nas demais direccións polos ríos Bibei e Navea, cos seus penedos e os seus acantilados. A resistencia antifranquista naquela bisbarra quedou asociada a Langullo, a aldea onde naceron Mario e Manuel, e tamén Daniel Calvo. Xa a finais do século XIX, o illamento xeográfico de Langullo o compensaba dabondo a mobilidade dos seus veciños, que emigraban e, as veces, volvían. O avó de Manuel García Rodríguez alistárase nos exércitos da coroa, atinxindo o rango de sarxento que lle deu nome á casa e alcuño a Manuel. As irmás de Manuel tamén viaxaron: unhas ás Américas, outras tres a Barcelona. A comezos dos anos trinta, Manuel foise canda elas, traballando no sector gastronómico e experimentando a febre social da capital catalá. Da mesma maneira, Mario Rodríguez Losada tamén coñeceu outros aires: de novo, estivo a traballar en Bilbo. A comezos dos anos 50, a algúns guerrilleiros tocoulles atopar agocho seguro e converterse en “toupeiras”, como Manuel García Rodríguez en Placín (Manzaneda) e Mario Rodríguez Losada en Pena Folenche (Trives) En xuño de 1932, foron detidos en Langullo catro mozos de 23 anos. Entre eles estaba Daniel Calvo, pero non Mario nin Manuel que se acaso aínda non retornaran á vila. Eran as consecuencias dun conflito laboral entre xornaleiros, apoderados e terratenentes4... Malia o seu apego á vida en Barcelona, Rosario García Rodríguez volveu a Langullo en 1935, tras sete anos de ausencia, a carón dos seus pais e irmáns menores. Foi así como ela tamén participou, xunto ao seu irmán Manuel e a Mario Rodríguez Losada, na “folga da Mata”, todo un mito local naquela época, na que se perpetuaba algo dos movementos insurreccionais dos anos anteriores. Rosario adoitaba contar como lle prestara a Mario unha bata que trouxera de Barcelona, “para despistar”, o que non evitou que os levaran presos para A Rúa, eles a pé e a Garda Civil a cabalo. Para Rosario e Manuel, non foi a máis; porén a Mario tocoulle algo de cadea. Tamén lembraba Rosario que durante aquela estancia na vila, seu irmán Manuel fora con Daniel Calvo Domínguez a un mitin a Ourense. Como tiñan simpatías libertarias, pode que sexa o mitin que deu Federica Montseny na súa xira por Galiza en decembro de 19355. De Daniel, Rosario dicía que era o máis intelixente de toda a panda. Ao monte! O chamado “Alzamiento Nacional” non aconteceu, pois, nun territorio socialmente virxe: os falanxistas de novo cuño, moitos foran das Juventudes de Acción Popular, tiñan a tiro uns mozos rebuldeiros que non acataban a sociedade caciquil e clerical que se pretendía restaurar. A represión do verán-outono de 1936 así como o rexeitamento á incorporación a filas no exército “nacional”, alimentaron as partidas de “fuxidos”. En Langullo, Manuel García Rodríguez e Mario Rodríguez Losada, botáronse ao monte. Daniel Calvo Domínguez, non. Na comarca, e durante 15 anos, un fato de arroutados mantivo en xaque á Garda Civil e aos falanxistas, aínda que fose a costa de detencións e mortes. Non cabe dúbida: manterse tanto tempo a salvo nun perímetro tan reducido esixía puntos de apoio, enlaces, complicidades. Amigos e familiares pagaron a súa solidariedade e o seu silencio con multas, malleiras, incendios, detencións, cadeas, campos de concentración e morte. Os verdugos asañábanse contra as mulleres –Encarnación, Georgina, Benilde…– e mataron a Ventura, o carteiro de Borruga (Manzaneda). O chamado “Alzamiento nacional” non aconteceu nun territorio socialmente virxe: os falanxistas de novo cuño tiñan a tiro uns mozos rebuldeiros que non acataban a sociedade caciquil e clerical que se pretendía restaurar Os vellos lembran a ferocidade da “brigadilla”. Manuel Nogueira, martirizado nos calabozos de Quiroga e na cama tras os golpes, recibiu a visita “oficial” dun suxeito que viña a se informar se alí o trataran ben… O pobre home non tivo outra que dicir que si. Aínda hoxe, logo de tantos anos, a humillación do pai diante da súa nena é unha ferida que a súa familia non pode esquecer. Moitos sabíano case todo. Non falaron. Entre eles, Daniel Calvo é o arquetipo daquela resistencia calada, unha ética asumida até as súas últimas consecuencias. Un traxe para Mario Polo que contan os que o coñeceron, Daniel non era nin un atordado nin un afouto. Máis ben unha boa persoa, alegre e solidaria. Tamén un home de “ideas”, como se dicía entón dos que non aturaban a dominación do cacique nin as andrómenas do crego. Por iso, en 1941 foi sometido ao Tribunal de Responsabilidades Políticas a carón de seis máis que non tiñan relación algunha con el. Os informes cursados por parroquias da Garda Civil e xefaturas de Falanxe, resultarían divertidos se non tiveran consecuencias: o certo é que Daniel Calvo non pertencía a Falanxe e que socialmente era considerado “individuo peligroso”6. No relato de Mario presentado por Antonio Téllez, non se menciona Daniel Calvo máis que de esguello: “Si, sóubeno polo barbeiro”. Pode entenderse que o barbeiro de Langullo era un nexo de relación fixo entre veciños e fuxidos, da mesma maneira que o carteiro de Borruga xa o fora coa súa capacidade de movemento. A comezos dos anos 50, escurecéronse as guerrillas tras sufrir durísimas baixas. Algúns conseguíronse exiliar. A outros poucos, tocoulles atopar agocho seguro e converterse en “toupeiras”. Así aconteceu con Manuel García Rodríguez en Placín (Manzaneda) e con Mario Rodríguez Losada en Pena Folenche (Trives). Non obstante, hai indicios de que por aqueles anos, ambos fixeron tentativas para escapar. Manuel, comunicouse para iso coa súa irmá Rosario que estaba exiliada en Francia e Mario decidiu facerse un traxe; non para ir de festa, se supón. Cumpría se achegar á fronteira francesa. Dous relatos e unha Causa O xastre encargado de facer o traxe era curmán de Mario, dunha familia de A Madroa, un casal situado entre Langullo e Borruga. Daquela, vivía en Ponferrada. Daniel Calvo fixo de intermediario. O traxe –singular pola estatura de Mario– veu polo tren, de Ponferrada á Rúa. Por encargo de Daniel, recolleuno alí un rapazote de Langullo que coñecía o xastre. Na propia estación, botóuselle enriba a Garda Civil. Viaxe en coche, subida a pe á casa da Mata –para non aparecer pola vila– e careo con Daniel, que de inmediato asumiu a completa responsabilidade do ocorrido. A Garda Civil argallou daquela un plano maquiavélico: deixarlle o traxe a Daniel, para que este concertara unha cita con Mario “O Pinche” e o delatara: a emboscada perfecta. Aí está o primeiro relato, a cargo do mozo que recolleu o traxe7. Daniel Calvo non pode traizoar a Mario. Tampouco pode mofarse da Garda Civil: co do traxe demostrase que é cómplice dun “bandoleiro” e desta a cousa vai en serio, non quedará en malleiras. Só ten unha opción: esconderse, botarse ao monte, desaparecer… Foi no devalo de 1952. E agora vén o segundo relato8. Un sobriño da esposa de Daniel, indo por leña escoitouno cantar e xuntouse co seu tío desaparecido. Daniel agachábase polas marxes do río Bibei, cara Chandoiro ou fronte Larouco, nuns ocos ao pe do acantilado. “Dábase a ver”, lembran algúns. Un punto de encontro frecuente era un lugar apartado da vila e de acceso difícil chamado Val de Ovella, onde algúns veciños tiñan prados. Alí levábanlle fogazas de pan e comida, que por outra parte recollía nalgunhas casas amigas da vila, a súa e outras, de noite. A vida de “escapado”, para a que Daniel tiña tan poucas aptitudes, acabou coa súa saúde: tivo unha infección cutánea. Dous amigos seus da vila levárono nun mulo ás Ermidas (O Bolo), xunto ao médico do Bolo, Sebastián Ricoy Otero, que o curou e non dixo nada a ninguén, por moito que o coñecera. Agora ben, teñen validez estes testemuños orais? Aínda que non se axustaran de todo á realidade, esas pegadas míticas tamén dirían moito do acontecido… Dáse o caso de que a propia lóxica interna do réxime represivo permítenos confirmar o esencial. O 25 de setembro de 1953 produciuse un atraco en Torbeo. No inicio da causa fálase de “dos desconocidos”, que pasan a ser “supuestos autores”: Mario Rodríguez Losada e Daniel Calvo Domínguez9. Xa se sabe: mentres houbo “escapados”, non houbo atraco que non se lles atribuíra. Procedeuse a recoller as declaracións de “Brígida Monteagudo, esposa de Daniel Calvo Domínguez, y de Guillermo Rodríguez, tío de Mario Rodríguez Losada”. A declaración de Guillermo Rodríguez é unha requisitoria contra o seu sobriño, aludindo ao seu fillo, maltratado por Mario e Manuel, “por ser falangista”. Moito máis valente é a declaración de Brígida: non sabe nada de nada e a ausencia de Daniel débese “a la entrega de un traje a Mario y por haberle tomado declaración sobre este asunto la Guardia Civil, a la cual prometió hacerle entrega del Mario en el momento de llevarle el traje”. O do traxe de Mario, pois, non é ningún invento. A morte de Daniel O sábado 10 de decembro de 1955, no xornal La Región publicouse unha nota indicando que se atoparan “entre la maleza del monte Valdegollado”, no termo de Langullo, “los restos de un conocido bandolero”, Daniel Calvo Domínguez “O Barbeiro”, “muerto hace ocho o diez meses”. Con data do 22 de decembro do mesmo ano, en París, o semanario da CNT do exilio Solidaridad Obrera falou do “resistente” Daniel Calvo, e indicou que tiña “heridas por arma de fuego”. Quen matou Daniel Calvo?. Todo son hipóteses: “Le dieron un tiro por delante o por detrás”, dixéronnos. A memoria é unha construción do presente e a asunción de heroes encadrados en esquemas ideolóxicos escurece ás veces o complexo e entrañable do corpo social. Íamos tras os pasos duns seres fora do común e batemos cun feixe de amigos incorporados ao colectivo da vida real dun pobo. Desde logo, aquela zona, uns e outros traballárana10. Notas: 1 Entrevista, 23/09/2013. 2 Executado a garrote vil o 6 de xuño de 1959 en Ourense. 3 Téllez Antonio, A guerrilla antifranquista de Mario de Langullo “O Pinche”, Limiar e anotacións de Dionísio Pereira, Ed. A Nosa Terra, Vigo, 2000. 4 El Pueblo Gallego (Vigo), 03/06/1932. 5 Montseny Mañé Federica, Impresions dunha viaxe por Galicia en 1935, Ed. Trifolium, Oleiros, 2013. 6 Tribunal de Responsabilidades Políticas de La Coruña, Juzgado de Orense, N.º del Tribunal: 1067 (1941). Os sete encartados foron sobresidos, por demasiado pobres. 7 Entrevista, 24/09/2013. 8 Entrevista, 27/03/2013. 9 Octava Región Militar, Juzgado Militar eventual N°1, Plaza de Lugo, Causa 94-53. 10 Moito do que sabemos de Daniel Calvo debémosllo á memoria colectiva dos veciños de Langullo.