"Curuxás": Unha lenda viva da memoria combatente antifranquista

Daquela, afiliase ao "Sindicato Minero y de Oficios Varios" (CNT). O historiador noiés Xerardo Agrafoxo, salienta que San Fins converterase no principal punto conflitivo de toda a bisbarra. Alí, Varela (así era coñecido na mina) foi mineiro de maza e como tal o colleu o golpe militar de 1936. Tras o cese da resistencia armada dos mineiros, primeiro en Santiago e despois na Coruña e logo da evasión por mar das autoridades locais e dalgúns carabineiros e militantes de esquerda, o 28 de xullo, falanxistas de Lousame e Noia acompañados por varios gardas civís presentáronse coa idea de prender a Varela nas instalacións da mina, sen conseguilo pola fuga apresurada do cenetista. Á vista do comportamento das novas autoridades, os perseguidos da zona non tiveron outra opción para salvar a vida que esconderse das patrullas da Falanxe que axiña se dedicaron a asasinar e torturar a moitos republicanos. Na medida en que a represión se intensificou, os montes lousamáns do Iroite e Fontefría e o Costoira, Siroña e sobre todo a Muralla, enchéronse de fuxidos. Os fuxidos non tardaron en organizarse no monte, uníndose ao grupo de Varela, Abdón Telésforo Vázquez, o presidente do sindicato da CNT de San Fins , Hilario Arroyo "O Moreno", Celestino Horta, Avelino Méndez "O Asturiano" e o portugués José Diaz A guerrilla antes da guerrilla Aos poucos, aos perseguidos non lles quedou outra que se organizar no monte. Ao grupo de Varela uníronse Abdón Telésforo Vázquez, o presidente burgalés do sindicato, Hilario Arroyo coñecido como "O Moreno", Celestino Horta, Avelino Méndez "O Asturiano" e o portugués José Diaz. O 14 de abril de 1937, cabodano da proclamación da República, a dirección da mina fixou esa xornada como día de cobro. O caixeiro-contador Pedro Martín declarou no Xulgado de Instrución de Noia que: "na tarde de hoxe, serían as dúas e media, achábase sentado diante da ventá repartindo aos obreiros as notas de liquidación dos xornais para pagarlles….Tamén se achaba na oficina o garda Antonio Real cando, de súpeto, abriron a porta dando as boas tardes…e viu un antigo mineiro chamado Ramón Rodríguez Varela, o cal anda fuxido desde o Movemento Nacional por ser un elemento destacado da CNT. Varela, que empuñaba na man dereita unha pistola do calibre do nove, obrigounos a poñer as mans en alto e encarándose co declarante ordenoulle que abrise a caixa…Entón díxolle a Antonio Real que sacase o diñeiro e o fose colocando enriba dunha mesa e unha vez realizada tal operación, foi gardando nos petos os billetes e a prata extraídos da caixa….A continuación desapareceu monte arriba......feito o arqueo provisional da caixa cre que Varela levou 6899,85 pesetas". Varela logo de repartir os cartos do atraco entre a xente do monte, acompañado por Abdón, Moreno, Avelino e José Díaz diríxese cara a Asturias coa intención de alistarse no exército republicano. Como os camiños cara a Asturias estaban fortemente vixiados deberon renunciar ao proxecto e regresan, Varela a San Xiao do Camiño (Palas de Rei) á casa da súa familia e o resto dos seus compañeiros a Lousame e Noia. Unha vez alí, o 27 de marzo de 1938 e antes de que nacera o día, a casa de "Curuxás" foi rodeada cun dobre cerco por un continxente de gardas civís dos postos de Melide, Palas de Rei, Taboada, Monterroso, Guntín e Antas de Ulla, cerco do que o guerrilleiro foi quen de fuxir disparando o seu Winchester, logo de saíren da casa os fillos e a muller. A morte do cabo da Garda Civil de Palas de Rei María Castro, a nai de Marcelina, levaba unha tempada enferma. O día 26 de xullo de 1941 púxose a morte. Mentres Marcelina coidaba da nai, "Curuxás" quedou na súa casa. Ao día seguinte era Santa Margarida e, como todos os derradeiros domingos de mes, feira grande en Melide. Pola Santa Margarida celebrábase no Carballal unha romaría á que a xente acudía para ir á misa e xantar de campo. O asalto da reitoral de Meire (Melide), en outubro de 1945, foi unha das accións máis sonadas da guerrilla na bisbarra, que rematou coa morte do cura da parroquia O cabo interino, comandante de posto da garda civil de Palas de Rei, se acaso coñecedor do estado de saúde da sogra de "Curuxás" desprazouse acompañado de catro números a San Xiao do Camiño, convencido de que era un bo día para que aquel estivese na casa, de xeito que mais unha vez cercaron o domicilio. E tamén outra volta, agora tras botar unha granada de man, fuxiu "Curuxás" entre os gardas disparando unha arma curta. No episodio resultou morto o devandito cabo da garda civil Jesús Da Cal Val. Cando a primeiros de 1943 remata a batalla de Stalingrado coa derrota dos nazis, moita xente pensou que a IIª Guerra Mundial estaba gañada pola URSS, algo que axudou a erguer a moral dos resistentes e provocou que a dirección da guerrilla dera instrucións para intensificar a loita no monte, neste caso por parte dos comandos que operaban na Terra de Melide e na Ulloa . Unha das accións máis sonadas da guerrilla na bisbarra, foi a morte do cura de Meire (Melide) o 12 de outubro de 1945. Ese día, varios guerrilleiros asaltaron a reitoral e mataron ao crego por un magro botín de mil pesetas. Antes, abordaran dous veciños que ían a Leboreiro (Melide) e, tras rexistralos, devolvéronlles as carteiras por ser pobres. Rafael Arango -xefe de liña da Garda Civil de Melide e instrutor do atestado- fixo constar que "os acenos do xefe da banda coinciden en grande parte cos de Ramón Rodríguez Varela alias "Curuxás", fillo de Juan e Manuela, casado, mineiro, natural de Toques". Estaba atinado o brigada da garda civil na identificación do guerrilleiro, que as testemuñas presenciais describían como "de estatura regular, cara ancha, pelo negro, afeitado, algo máis vello que os demais, levando boina negra, arma longa de dous canóns, un encima doutro". Era en efecto "Curuxás", pero trabucábase o xefe de liña ao sinalalo como xefe da banda: o comandante da partida era Marcelino Rodríguez Fernández, "Marrofer" e como tal, sería autor do único disparo que acabou coa vida do cura. Outro participante na operación foi Benedicto Fuentes Díaz, nativo de Covas (Viveiro), cuxo cadáver sería identificado en febreiro de 1946 como compoñente da partida guerrilleira. O ano 1946 foi malo para a guerrilla do Alto Ulla. O 1 de febreiro, máis de noite que de día, Benedicto, Francisco Gómez "Trotsky", Domingo Villar "de Cancela", Jesús Iglesias Escourido "Tizón", Leonardo Lopez "Trancas", Evaristo Candela, Antonio Molíns "Noy" e José Temblas, todos membros da III Agrupación do Exército Guerrilleiro de Galicia, camiñando desde Barreiro (Monterroso) e divididos en dous grupos estaban a chegar á aldea da Ulloa, xa no concello de Palas de Rei. Como mandaban as normas guerrilleiras, Benedicto na súa condición de xefe da partida encabezaba o grupo que abría a marcha. No lugar de Vilauxa foron sorprendidos pola garda civil de Palas, morrendo no tiroteo o párroco de Cubrían (Palas de Rei) e un guerrilleiro, que resultou ser Benedicto Fuentes, ao que se lle atopou un nomeamento de tenente expedido pola Federación Nacional de Guerrillas. Continuando co malfadado 1946, o 18 de febreiro a policía detivo en Lugo a Enriqueta Otero, destacada militante do PCE. O 24 de xuño e nun enfrontamento coa Garda Civil en Milreo (Aranga) morre "Marrofer". E o 12-13 de Nadal, ten lugar a saída en barco cara a Francia de "Trostki", Domingo de Cancela, Vicente Lage, Evaristo Candela, Antonio Molíns, Amador Barcía, Antonio Paleo Saavedra "Toñito de Maxina" e algún guerrilleiro máis. Logo destes sucesos, "Curuxás" queda practicamente illado e comeza a segunda etapa de fuxido. A morte de Curuxás O 14 de maio de 1967, "Curuxás" botou o día no Freixeiro (Palas de Rei), pintando as fiestras da única casa do lugar. Contra a cerrada da noite, chegou ao domicilio que o matrimonio formado por Ramiro Mosquera "Zarato" e Manuela Pardo tiñan en Irago de Abaixo (Toques), onde levaba vivindo varios meses. En canto entrou na cociña, pediulle a Manuela unha cunca de leite dereito da vaca, porque non se atopaba ben. Sentado na lareira, bebeu o leite e anuncioulle ao matrimonio que subía para o cuarto a se deitar. Sentado na cama tentou desatar os zapatóns, pero o ataque de tose producido por unha hemoptise, que lle causou a morte, non llo permitiu. Ramiro, deulle chorando a novidade a todos os veciños da aldea, agás os dunha casa cos que non tiña confianza: ¨morreume o xastre…morreume o xastre¨. Reunidos ante o cadáver, os veciños de máis confianza decidiron avisar a outros amigos e colaboradores de "Curuxás" para ver que solución lle daban a tan comprometida situación. Os veciños mercaron a escote o cadaleito e deron sepultura a Ramón Rodríguez Varela no adro de Vilamor, o 16 de Maio de 1967 A Primitivo Fernández Valle fóronlle petar á porta da súa vivenda na rúa Principal de Melide xa ben entrada a noite, poñéndoo ao corrente da situación. A primeira cousa que fixo Primitivo foi encamiñarse á casa de Alberto de la Fuente Rodríguez, o médico que atendía a "Curuxás"), a quen non sorprendeu a noticia pois sabía das lesións que a silicose causara nos pulmóns do ex mineiro, e aconsellou Primitivo que non seguisen as instrucións que "Curuxás" dera de se producir a súa morte na casa de algún amigo, que non eran outras de que o enterrasen sen lle dicir nada a ninguén, argumentándolle o médico que iso podería traer consecuencias negativas para os veciños andado o tempo, cando, por calquera circunstancia puidesen aparecer algúns restos que obrigasen ás autoridades a promover unha investigación, propoñéndolle que abandonasen o cadáver nunha toxeira ou nunha carballeira. Chegado Primitivo a Irago de Abaixo coas instrucións do médico de la Fuente, decidiron trasladar o cadáver tras os montes do Careón, serra que fixa o límite entre A Coruña e Lugo, coa intención de que fosen as autoridades desta última provincia as que se fixesen cargo das dilixencias e investigacións do caso. Para levar o cadáver tentaron cargalo na burra de Ramiro, pero o animal non podía cos preto de 120 quilogramos que pesaba o defunto, polo que deberon transportalo eles mesmos. Colocaron a Curuxás sobre unha escada e entre varios homes, intercambiándose cando facía falta, foron corredoira arriba cara ao Careón. Aquela primavera chovera a cachón, polo que o regato de Vilamor (Toques) ía rebordado e as corredoiras estaban cheas de lama, circunstancias que dificultaron moito o transporte do cadáver, que realizaron de noite e sen poder utilizar ningún medio de iluminación. Mollados, enterrándose na lama ao andar, cando chegaron a Silverde, lugar que pertence a Vilamor (Toques), na mesma parroquia que Irago de Abaixo, decidiron deixar a "Curuxás" ao pé do camiño. Ao día seguinte, 15 de maio, contra as 3 da tarde o sarxento da garda civil Tomás Parra, comandante do posto de Melide e o número Jesús García dispúñanse a saír de servizo cando se presentou no cuartel Jesús García Salgado, o "Manco de Sierra", que denunciou a existencia dun cadáver descoñecido preto de Vilamor. Cando a Garda Civil chegou a Silverde, o morto estaba rodeado por un bo número de veciños, que aínda que a maioría deles sabían ben quen era o finado, manifestaron non coñecelo. Informada a xefatura de liña de Arzúa, sen moito tardar desprazáronse a Silverde o xuíz, o forense Alberte de la Fuente, máis gardas civís e policías chegados de Compostela. Examinado con máis detalle o defunto, puido verse no peto do lado dereito do pantalón a pistola Astra cun cargador completo e unha bala na recámara. Era noite pecha e o defunto que xa fora identificado por alguén que se atreveu dicir que era "Curuxás", foi trasladado ao curro da casa de Ángel Vázquez García en Vilamor. Alí, foi identificado pola súa muller, Marcelina Costa e visitado por centos de amigos e curiosos tras se coñecer a nova por toda a bisbarra. José Meijome, párroco de Vilamor, falara con Marcelina antes de que esta entrase a recoñecer o cadáver, aconsellándolle que non se fixese cargo do defunto e prometéndolle que el e a parroquia de Vilamor se encargarían de lle facer un enterro como "o da xente¨. O cura cumpriu e, a escote, os veciños mercaron o cadaleito e deron sepultura a Ramón Rodríguez Varela no adro de Vilamor, o 16 de Maio de 1967. Dende aquela, "Curuxás" pasou a se converter en lenda viva da memoria combatente antifranquista.