A cultura galega volve do exilio: María Casares

Esta é a historia de María Victoria Casares Pérez, nacida en 1922 na Coruña, María Casares ou, para o público francés, Maria Casarès. Esta é a historia dunha das mellores actrices europeas de todos os tempos. Embaixadora da II República e do exilio por ser filla do político Santiago Casares Quiroga; compañeira de vida e cómplice de obra de Albert Camus durante quince anos, até a morte deste; residente privilexiada en Francia, con nacionalidade española até a morte de Franco en solidariedade con todas as persoas refuxiadas. Nas táboas da súa vida: Margarita Xirgu, Jean Cocteau, Jean Paul Sartre, Rafael Alberti, Jean Genet e unha longa nómina de artistas e intelectuais que traballaron con ela. María Casares chega a Francia a finais de 1936 coa súa nai, Gloria Pérez Corrales. A partir deste momento, arranca un proceso de adaptación. Excepcional si, porque se ben o exilio colectivo tras a guerra do 36 está cheo de dor e separacións, no seu caso é ese desterro o que a conduce ao cumio da interpretación europea. Novísima, Casares comeza a súa carreira como actriz no Théâtre des Mathurins, en París; con apenas vinte anos ocupa as portadas das revistas de moda e é eloxiada pola crítica máis esixente, que vai apreciando o seu francés de sotaque galego. O cinema, un mundo no que ela nunca se vai sentir cómoda, tamén a reclama; o seu primeiro papel será en Les enfants du paradis, dirixida por Marcel Carné e estreada en 1945, considerado o mellor filme francés de todos os tempos. Outros filmes emblemáticos na cinematografía gala, como Les dames du Bois de Bologne, de Bresson, ou Orphée, de Cocteau, contarán co seu carisma na década dos corenta do pasado século. O escritor e premio Nobel Albert Camus entra na súa vida neses anos. Afianza a súa carreira como actriz, coa condición de “gran tráxica”, escollendo o teatro como o seu refuxio para a vida. Tras o paso, breve, nos primeiros cincuenta, pola Comédie Française, da que sae entre outras razóns polos problemas administrativos derivados da súa condición de refuxiada, María Casares intégrase en 1954 na troupe do Théatre National Populaire de Jean Vilar. A filosofía do TNP, a súa vinculación co Festival de Avignon (a cita teatral de referencia mundial aínda hoxe en día), as xiras internacionais por América Latina, a extinta URSS, EUA, Canadá... achegarnos á súa andaina nestes anos déixanos exhaustas. Co TNP fará unha xira en 1957 por Brasil, Uruguai, Arxentina, Chile e Perú, na que destaca o recibimento abraiante do exilio galego en Bos Aires e o seu encontro con Eduardo Blanco Amor, Virxinia Pereira, Luis Seoane, o actor Tacholas... e tantas outras figuras desterradas, coma ela. Nas cartas trasatlánticas que escribe a Camus confésalle sentirse desbordada por tanto afecto. Nos anos sesenta, orfa de familia e tras a morte de Camus, Casares procura acubillo en América Latina, onde fará por primeira vez teatro en castelán con outro mito, Margarita Xirgu. Confía en novos dramaturgos, moitos deles refuxiados en Francia procedentes de todo o mundo. A súa non foi unha carreira cara a un ‘estrelato’ definido pola popularidade, o diñeiro e a boa vida. Se, aos setenta anos, o que se espera dunha dama da escena son dez minutos de gloria nun papel secundario dunha peza de autor de prestixio, María Casares é como un salmón que escala a contracorrente. Celebra os 50 anos na profesión na tempada 1992-1993 con louvanzas para o seu papel de Lear de Shakespeare, dirixida por Bernard Sobel. Grandes papeis nos últimos anos de vida. Ponse na pel do Papa en Elle de Jean Genet, tamén con Sobel; da raíña Hécube, na traxedia de Eurípides, con dirección de Bruno Bayen, e participa nas Comedias Bárbaras de Valle Inclán co director Jorge Lavelli, que abrirán o Festival de Avignon en 1991. Son anos de recoñecementos e premios como o Moliere, o Nacional de Teatro en Francia ou a nominación aos César polo seu papel no filme La lectrice. María Casares morre de cancro o 21 de novembro de 1996; preparaba o seu papel na peza O cerco de Leningrado, de José Sanchís Sinisterra, que está considerado o dramaturgo español máis influínte das últimas décadas. Vinte e cinco anos despois, herdanza viva Nos últimos vinte e cinco anos, os que transcorreron desde a súa morte, malia o descoñecemento xeral da figura en Galicia, atopamos proxectos e investigacións, publicacións, homenaxes e encontros. Entre todo o desenvolvido para unha biografía 360º, destacan tres acontecementos que amplían notablemente o coñecemento sobre a actriz. A investigación levada a cabo por María Lopo, desempoando arquivos vinculados con María Casares, tanto aquí como en Francia, e documentando até o detalle a vida galega da artista; a publicación en Francia da Correspondance (Gallimard, 2017), as cartas, a centos, entre a actriz e Albert Camus, nunha edición de Catherine, filla do Nobel, que sitúa a relación entre os dous -amor, amizade, complicidade e traballo-, no lugar preciso; e, por último, o seu legado vivo que se manifesta fielmente en Alloue, Francia, na Maison Maria Casarès. Un centro cultural que desprega unha ampla programación ao redor das artes e do teatro, localizado na que foi vivenda da actriz, legada no seu testamento a este pequeno concello. Exemplar até o final, deixando un espazo no que as compañías de teatro noveis son residentes privilexiadas. Cando a casa abre ao público, no ano 2000, a compañía teatral convidada será a galega Casahamlet. A troupe do actor Manuel Lourenzo chega a Alloue cun carballo e terra de Montrove. Punto e á parte merece a correspondencia entre o Nobel e a actriz; máis de oitocentas cartas escritas entre 1944 e 1959 que se converten nun fenómeno editorial no país galo. Hai que ter en conta que a dimensión amorosa da relación entre Casares e Camus aínda era unha sorte de tabú do que se falaba a media voz por ser o Nobel un home casado. As cartas son un tesouro que afondan na personalidade de ambos: as súas inquedanzas, os seus procesos de traballo, as viaxes e os proxectos compartidos, a riqueza da súa escrita... sen dúbida a correspondance entre a actriz e o escritor amplía a perspectiva de quen se achegue a ambas figuras. O retorno non retorno María Casares chega a Madrid o 19 de xullo de 1976 tras 40 anos de exilio. Un feito que, malia os temores e a discreción da actriz, ocupou moitas páxinas xornalísticas pola súa alta carga simbólica. María xa recibira ofertas para facer teatro en España, como a que lle fixera Nuria Espert, pero foi a insistencia da representante de Rafael Alberti a que conseguiu que a actriz aceptase formar parte do elenco de El Adefesio. Aínda non estaba legalizado o PCE polo que Alberti agardaba o retorno en Roma. María permaneceu na península até a primavera do 77, cando contraeu unha doenza hepática e volveu a Francia. Coa peza de Alberti estivo en Madrid, Zaragoza, Murcia e Barcelona, non podendo rematar unha xira prevista por máis cidades e coa que ela tiña pensando chegar a Galicia. Xunto a ela, nas táboas, Tina Sáinz, Laly Soldevila, Julita Martínez e Victoria Vera. "Cando cheguei a España ao meu redor había unha borracheira insensata de liberdade, ganas de falar de todo o que non se puidera en 40 anos. Pero eu viña dun país no que se falaba moito e de todo. Así que sentía a obriga de estar calada. Nunca estiven tan soa como cando volvín a España. Non o lembro con dor, máis ben con fascinación. Pensaba despois de tanto tempo estou aquí". A ruptura coas orixes Tras aquela viaxe, algo se rompeu para sempre entre a actriz e as súas orixes. Ao volver a Francia decidiu escribir as súas memorias baixo o título de Residente Privilexiada, un tratado sobre as súas lealdades: Galicia, familia, Camus. Pouco despois, casa con André Schlesser, obtendo así, tras máis de corenta anos, a nacionalidade francesa. A finais dos anos 80 contáballe a Ursula Heinze a súa intención de chegar a Galicia coa xira teatral de El Adefesio na temporada 1976-77. Cando se produce esta conversa, a actriz xa fora nomeada filla predilecta da Coruña, en 1984, e fóralle concedida a Medalla Castelao da Xunta de Galicia. En 1994 dicíalle a Manuel Rivas en París: “Cando volvín a Madrid matei moitas cousas; púxenme en orde con elas. E despois está Galicia. Con Galicia nunca me puxen en orde. E quero estar en desorde. É a infancia”. Desde 1997, e co beneplácito dela nos seus últimos meses de vida, os premios do teatro galegos, promovidos pola Asociación de Actrices e Actores de Galicia, denomínanse María Casares. O 14 de abril de 2007 ábrese a Casa Museo Casares Quiroga na Coruña, o domicilio familiar da rúa Panadeiras espoliado en 1936; no acto está a súa sobriña e única neta do político republicano, Esther Varela Casares, participando daquela devolución simbólica. Ela é a filla da irmá da actriz, Esther Casares, retida na Coruña polo franquismo até 1955 por ser filla de quen era e falecida en México en 1968. Unha espiña cravada no corazón do seu pai Santiago, da súa irmá María e da súa filla Esther. A cara B do exilio triunfante de María. Para contala, precisariamos doutras tantas páxinas. Arancha Estévez é a autora da biografía 'María Casares', editada na colección Mulleres (A Nosa Terra, 1999), que en 2022, con motivo do centenario da actriz, reedita Aira Editorial.