A cultura galega volve do exilio: Alonso Ríos

Antón Alonso Ríos tirouse a vida en Bos Aires en 1980, completando un abano vital que comezara en Silleda en 1887. Nesas máis de catro décadas completou unha biografía profesional e política que se veu popularizando desde finais do século XX, mercé á reedición da obra autobiográfica, O siñor Afranio ou como me rispei das gadoupas da morte, que percorre apenas os 3 anos nos que vive en fuga da represión por Galiza e Portugal baixo a personalidade inventada dun esmoleiro portugués co nome de Afranio de Amaral. Esa extraordinaria aventura vital ten final feliz o 29 de xuño de 1939 en que inicia o definitivo exilio en Bos Aires, onde chegou desde Lisboa no buque Lipari. Quizais esa frenética peripecia vital deixou nun segundo plano algunhas das actividades do derradeiro presidente do Consello de Galiza fundado por Castelao como unha sorte de “goberno galego no exilio”, para permitir unha continuidade democrática cando se restaurasen as liberdades unha vez caída a ditadura. Non foi posible, pero puido ser o último servizo de Alonso Ríos, o deputado republicano, o nacionalista galego resistente, o mestre e o activista social incesante. Camiño á maior cidade galega Nacido en Cortegada (Silleda) o 15 de agosto de 1877, os primeiros 20 anos de Antón transcorren en Galicia. Aquí estuda a carreira de Maxisterio, que había marcar unha das pólas principais da súa personalidade. Aínda que ao rematar os estudos en Compostela, e aínda tendo posto de profesor auxiliar na Escola de Maxisterio, regresa a Cortegada e axiña decide marchar á Arxentina, onde xa vivían varios dos seus irmáns. Nos anos que chega a Bos Aires esta era a maior cidade galega, con 150.000 nacionais (case o 10% da poboación da cidade), tendo A Coruña nesa altura 60.000 habitantes. Antón exerce como profesor primeiro na capital e varios anos na provincia de Mendoza, e axiña se integra como promotor do asociacionismo galego, presente na fundación da Sociedade Fillos de Silleda e promovendo mancomunar esforzos e programas nas escolas que moitas destas asociacións promovían en Galicia. Esta miríade de centros escolares que inzaron as parroquias galegas foron un foco de redención social, pero tamén de preparación para unha emigración máis formada. Alonso Ríos casa en 1914, con Oliva Rodríguez, con quen tivo catro fillos Explícao o profesor Xosé Manuel Malheiro, que ten analizado en diversos textos o labor pedagóxico e as ideas que sostiña, “Cada mestre en cada escola debía promover a conciencia cidadá como ferramenta eficaz para defender aos labregos do poder dos brasóns, para protexer ás persoas da influencia das sotanas, para liberar as aldeas do control dos caciques”, e cita Malheiro as palabras de Alonso Ríos en El Despertar Gallego, “sabemos que é preciso obrar por medio do exemplo, que se precisa crear a escola modelo, a granxa modelo, a cooperativa modelo, organizar o concello modelo. (…) Precisamos a exposición doutrinaria e a incitación constante e, sobre todo e máis que todo, o apostolado”. Alonso Ríos casa en 1914, con Oliva Rodríguez, con quen tivo catro fillos: Oliva, Chambor, Ombú e Celta, e por ese tempo tamén se converte en xerente da Sociedad Científica Argentina (de 1919 a 1931). Tecendo o fío do regreso O activista social, con clara proxección de dirixente, témolo vivo, e podemos seguilo documentalmente, cando comeza a dirixir o periódico El Despertar Gallego, ligado á Federación de Sociedades Gallegas Agrarias y Culturales. Alonso Ríos conecta co sector galeguista no que se encadraban Ramón Suárez Picallo e Eduardo Blanco Amor, que axiña se fai maioritario e coa proclamación da República a Federación envía a Picallo e Alonso Ríos a Galicia. Non sae deputado nas eleccións constituíntes e profesionalmente se establece en Tomiño, onde dirixe a escola fundada con cartos da emigración, La Aurora del Porvenir. Son os anos do educador, do militante político, do axitador agrario, que tece unha gran rede de complicidades que nos anos difíciles da fuxida foron determinantes para salvarse. Está ás portas de vivir a perigosa epopea da persecución ao exilio, baixo a persoalidade do Siñor Afranio Nas eleccións de febreiro de 1936, e como agrarista, intégrase nas listas da Frente Popular, e sae electo deputado. Nese período democrático Alonso Ríos participou na xestación dos diferentes proxectos e tamén na intensa actividade principal dos políticos da cerna galeguista, traballando en sacar adiante o Estatuto de autonomía, sen abandonar na súa tarefa parlamentaria todo o relativo ao mundo agrario, ao que se debía como representante. Alonso Ríos no retrato de carné que tirou clandestinamente, na súa dupla persoalidade de Siñor Afranio. Este traballo político aparece en pormenor no traballo dun dos seus biógrafos contemporáneos, o historiador Bieito Alonso, que deu ao prelo Alonso Ríos. Crónica dunha fidelidade (Laiovento, 1994). Afirma o historiador, respecto á etapa do plebiscito autonómico: “O seu talante autonomista só amosaba unha pequena dúbida: o Estatuto debía ser a garantía dun réxime democrático ‘en su mayor pureza’, e para iso habería que facer efectiva a autonomía municipal e parroquial baixo un criterio de democracia ‘funcional’. Só así, constataba, se podería impedir a aparición de ‘camarillas’ e de intereses encontrados, que dificultasen o desenvolvemento do autogoberno”. O Estatuto aprobouse, e os deputados galegos fórono entregar ás Cortes. O golpe militar asexaba, e mentres a algúns os colleu o 18 de xullo de 1936 en Madrid, Antón Alonso Ríos regresaba o día 16 a Tomiño. Está ás portas de vivir a perigosa epopea da persecución ao exilio, baixo a persoalidade do Siñor Afranio. Un presidente para a preautonomía Cando en 1939 chega a Bos Aires quédanlle por diante 41 anos de vida. Politicamente é un período galvanizado por Castelao e no que os deputados galeguistas serven de cobertura a proxectos asociativos e a manter viva a chama de esperanza aberta coa República. A resolución da guerra mundial en favor das democracias, a presenza de Castelao no Goberno republicano do exilio, foi un lóstrego fugaz, pero aí está sempre Alonso Ríos ao seu carón. Castelao conformou o Consello de Galiza como un organismo político que mantivese a lexitimidade expresada nas urnas en 1936, tanto nos comicios de febreiro como no plebiscito estatutario do 28 de xuño. Contando co asesoramento legal de Lois Tobío, o Consello reuniu a un fato de deputados galegos exiliados, e como deixou documentado tanto no Sempre en Galiza como na súa extensa correspondencia, tratábase de dar canle ao cambio político que se agardaba após a derrota do fascismo. Non foi así, mais o Consello de Galiza mantivo aceso o simbolismo político. Morto Castelao en 1950, foi Antón Alonso Ríos, que exercía de secretario, quen o presidiu até o seu falecemento e a súa consunción final, e fíxoo deixando vacante a mantenta a presidencia en sinal de respecto á memoria do Castelao guieiro político. Foi citado como un posíbel presidente simbólico na preautonomía Quizais por iso o seu nome apareceu citado como un posíbel presidente simbólico na preautonomía, como sucedeu nos casos de vascos e cataláns con Leizaola ou Tarradellas. Non tiña percorrido posíbel, tamén pola idade xa moi avanzada do propio Alonso Ríos, pero o certo é que a simple especulación do seu nome (como o de Valentín Paz Andrade ou Bibiano Ossorio-Tafall) expresaban a idea de que sempre era mellor un demócrata con ascendencia lexítima ca un cacique como o finalmente elixido, Antonio Rosón. Alonso Ríos ten obra literaria (a novela Nidia) e mesmo algunha aproximación filosófica (Tratado da velocidade ou Da saudade. Amor, Arte e Misticismo). Pero onde expresou mellor o seu pensamento político é nalgúns discursos e textos diversos (Co pensamento na patria galega ou A cultura galega na súa dimensión americana). Na mensaxe de 1959 como máximo dirixente do Consello de Galiza, apunta a conexión deste organismo cun proxecto nacional de futuro: “Dado que a Península é, naturalmente, un conxunto de nacións perfectamente diferenciadas, para facerse posíbel que este conxunto natural de nacións poida constituírse nunha comunidade política de nacións, resulta evidente que o entendemento entre os dous pobos irmáns, entre Portugal e Galiza, ten de ser o primeiro paso. Un paso básico e absolutamente necesario”. O triunfo de Afranio A lonso Ríos contaba a historia por anacos a quen puidese ouvila. Mais a persoa decisiva que debe levar o mérito da escrita autobiográfica dos tres anos de fuxida é Xosé María Álvarez Blázquez. Na altura da década dos 70 dirixía Ediciós Castrelos e convenceu ao noso protagonista de darlle forma escrita ao relato. E se a historia conserva información e tensión literaria a introdución que o editor realiza é a chave de ouro que mantén para a eternidade esta epopea de heroísmo e determinación. Cóntanos Álvarez Blázquez en 1979, [O siñor Afranio, ou como me rispei das gadoupas da morte] "é a historia verdadeira, trazada cun alarde impresionante de xusteza no dato e realismo na visión, daquel dramática acanear do deputado […] fuxindo tres anos das balas mortais por terras de Pontevedra, Ourense e, finalmente, Portugal […] tres anos de superación, de valor heroico, de vitoria da intelixencia. […] Tres anos de encontros témeros e fuxidas súpetas. Tres anos de agardar o triunfo, cada vez máis lonxe, da causa que era razón da súa vida". E resume aqueles máis de 1.000 días, "non se acochou máis que nas primeiras xornadas as precisas para se facer unha composición de lugar. Logo botouse a andar con paso resolto. Andou polas estradas e os camiños; parou nas pousadas, durmiu ao raso ou nos alboios; pediu esmola nas feiras; traballou de criado. Estivo en Ourense –onde aproveitou para tirarse un retrato–, entrou nos despachos oficiais e nos cuarteis da Garda Civil. Non foi por xogo ou tola gallardía que fixo todo isto. Foi pola necesidade de andar ao zíz-zás coa morte que lle pisaba os calcaños. O verdadeiramente asombroso é como saíu da proba sen perder o tino, mantendo a ollada firme e a palabra sosegada". Pola precisión do relato e tamén porque sabemos desde o comezo que acaba realmente triunfando e acadando a liberdade A peripecia invita hoxe e sempre á leitura de O señor Afranio, pola precisión do relato e tamén porque sabemos desde o comezo que acaba realmente triunfando e acadando a liberdade. O xuízo de Álvarez Blázquez, que convence a un Alonso Ríos con 82 anos, de abordar a escrita do libro, é un resume da súa traxectoria, “Hai na vida de Alonso Ríos un equilibrio cabal. Foi este equilibrio o que o salvou da morte, o que campa nas páxinas das súas memorias. Nin unha palabra aceda, nin un xuízo apaixonado, nin un adxectivo rudo para quen tan acedamente, con tal paixón e rudeza procuraron darlle alcance e deixalo tombado para sempre”. Nun outro prólogo a un texto de Alonso Ríos, en 1942 defíneo Castelao, “Alonso Ríos é o home de sempre, coa súa rexa contextura moral e física, coas súas definitivas afirmacións e negacións […] as galas noviñas da súa linguaxe arrecenden a colo da natureza. Diríase que no seu senlleiro vivir de fuxitivo, deprendeu a falar de novo, interrogando as pedras do ‘cobexo’ en que se agachaba, preguntándolle aos carballos cal sería o camiño seguro que debía percorrer, inquirindo ás augas a sorte que lle agardaría ao día seguinte”.