A cultura do silencio

O pedagogo e filósofo brasileiro Paulo Freire, destacado defensor da pedagoxía crítica, afirmou: "Seria uma atitude ingênua esperar que as classes dominantes desenvolvessem uma forma de educação que proporcionasse às classes dominadas perceber as injustiças sociais de maneira crítica". Esta, a pedagoxía crítica, podería ser acoutada levemente coma un modelo de ensinanza que intenta axudar a quen aprende –e tamén a quen ensina por tratarse dun proceso bidireccional– a cuestionar e desafiar todo canto lle é transmitido baixo o nome de coñecemento e ser quen de elaborar un xuízo propio sobre aquilo que lle afecta e lle vén dado para poder, a posteriori, incidir sobre esa realidade e mudala. Algo así como asumir que quen ostenta o poder posúe tamén os mecanismos que o han manter nel o maior tempo posible, perpetuando usos e costumes, estruturas e sistemas alambicados no dereito dos opresores a selo. Silencio e terror Pero non só se trata de saber que, como oprimidos, temos unha mordaza na boca, senón de ser quen de desfacer o nó que a sustenta e nos aperta. Con respecto a isto, aparece o concepto da cultura do silencio, recollido e desenvolvido en A pedagoxía do oprimido. Nel afírmase que a cultura do silencio é producida pola imposibilidade de que os homes e as mulleres se manifesten como suxeitos actuantes sobre si mesmos e a realidade que os rodea, é dicir, as persoas non poden exercer o seu dereito a ser cidadáns políticos, a mudar a realidade que os asedia, a pronunciar as palabras que os liberan. Esta cultura e a do terror están intimamente relacionadas. En ocasións, o medo sementa o campo da negación, a ausencia da palabra, a non voz, o nunca expresado, o deixar pasar, deixar fluír… o oprimido acata sen ter conciencia, en moitos casos, de selo. O opresor asfixia tendo conciencia, case sempre, de que o é. O fin pasa por perpetuar a estrutura de dominación a través dun sistema que permita ao dominado saberse como tal A cultura do silencio nunca foi unha opción para todas as asociacións, entidades, grupos sociais, escritoras, investigadores, historiadores, estudantes, veciños e veciñas que co seu incansable traballo recuperan da escuridade nomes e sucesos, realidades oprimidas que durante anos foron negadas, opacadas, invisibilizadas e ridiculizadas por quen exerceron –e exercen– o que entenden como dereito ao silencio, convencendo os oprimidos de que é mellor deixalo estar, empregando conceptos coma o do descanso en paz, o do maniqueísmo, o da saturación ou o radicalismo. Todos eles procurando unha única finalidade: perpetuar a estrutura de dominación a través dun sistema que impida ao dominado saberse como tal. A toma de conciencia como castigo. Unha e outra vez. Johan Carballeira Medrei nun lugar onde, quen me precederon, se preocuparon de verter luz sobre o silencio. Estudei nun instituto que leva o nome do alcalde represaliado e asasinado polos fascistas, Juan Gómez de la Cueva, Johan Carballeira. Nunca gañei os premios de poesía nin de xornalismo que levan o seu nome e atúo aos membros da Asociación Amigos de Johan Carballeira, os mesmos que cada 17 de abril honran a súa memoria e a dos homes e as mulleres que, coma el, sufriron o horror de ser represaliados, oprimidos, fusilados. Unha coroa de loureiro atravesada por un lazo permanece depositada durante días ao pé do seu monumento. Alguén pasará por alí e preguntará quen era. Incluso por que non se fai a ofrenda sobre a súa tumba. Que alguén lle explique que non hai cuneta para tanto desprezo. A palabra que racha o silencio aporta luz sobre a necesidade de revisar a realidade que nos é dada. Esta, sitúa o oprimido no centro, e enfróntanos a un pasado que o interpela. A palabra pronunciada obríganos a pensar de xeito crítico a diferenza entre onde cremos estar e onde estamos realmente. O primeiro movemento para desanoar o trapo da boca. Quen loitan contra a cultura do silencio son orfebres da esculca, iluminadores da periferia, auténticos militantes contra a pedagoxía do opresor. Contra a cultura do silencio non cabe o ruído. Intentarán que así sexa, pero non. Nunca. Contra a cultura do silencio só verdade, xustiza e reparación. Longa vida a quen nos permitiron nacer e medrar nun lugar con historia, a quen nos ensinaron a través do seu exemplo a ser críticos, a quen se preocuparon por poñer nome aos represaliados e represaliadas, a quen lles deron voz, a quen lla seguen dando. Longa vida a quen os honra. Contra a cultura do silencio, o berro da memoria.