Un crego liberal entre os fundadores da academia galega: ‘Non des a esquecemento’

Non son todos os que están, hai outros “bos e xenerosos” que axudaron a abrir camiño desde a constancia e o seu silencio. Ao respecto desa propensión no País do Río do Esquecemento, Murguía escribiu no limiar de Los precursores (1886): “Olvidados estaban los muertos y los vivos, y el silencio que los envolvía, no por penoso, era de los que justificaban las mediorevelaciones. De pronto surgió la queja, tomo fuerza el desden, y se vió con harta claridad, que los nuevos, creyéndose los únicos ungidos , desconocian y negaban la obra de los que les habían precedido, allanándoles el camino y dado un pueblo de antemano, ganado a las aspiraciones que abrigaban”. Entre eses esquecidos, mesmo nos ambientes que el axudou a crear en non fáciles intres, está o clérigo Ramón Bernárdez. Aínda que natural de Santiago de Corneda (Irixo), identificábase como do Carballiño, a sede do partido xudicial. Ramón Bernárdez González naceu o 3 de abril de 1838, fillo de Antonio e de Xosefa. Formado nunha precetoría eclesiástica, das importantes que había nestas biocarribeiras e ribeiros ourensáns. Aos catorce anos ingresa no Seminario de Ourense, formándose entre o Latín, a Filosofía, a Teoloxía, os Cánones, a Oratoria... para licenciarse en 1859. Era entón bispo desta diocese Xosé Avila Lamas. Na cidade do Cristo recibe as sucesivas ordenacións clericais até chegar a ser presbítero. Nos informes eclesiásticos fanse sobranceiras, entre outras, que era “párroco laborioso e de xenio pacato e simpático”. Entre eses esquecidos, mesmo nos ambientes que el axudou a crear en non fáciles intres, está o clérigo Ramón Bernárdez No ano 1863 é elixido para a parroquia de Santa Ana da Barcia do Seixo (A Lama-Pontevedra), onde estivo até 1868, concursando novamente e outorgándoselle a parroquia de Santa Eulalia de Oza (Teo, A Coruña) onde está de 1868 a 1876), opositando outra vez e nesta a Santa María de Biduído e a San Martiño de Laraño, parroquias próximas ao que ansiaba, Compostela. O que pretendía era complementar a súa formación con estudos civís, ingresar na Universidade na que faría Dereito Civil e Canónico, obtendo a licenciatura en 1878. Anos de mocidade nos que se atopa vencellado ao mundo cultural compostelán. Arcipreste por dous anos do Xiro da Rocha, para pasar, por oposición –até entón estes cargos eran por directa designación Real– a ocupar a vacante como Reitor Abade da Colexiata de Santa María do Campo na Coruña, “el más alto sitial eclesiástico de Coruña”, escribe Murguía, e da que se fai cargo un 1 de abril do 1885 até o seu pasamento en 1911. O historiador coruñés, Carlos García Cortés no seu Abadologio de la Real e Insigne Colegiata de Santa Maria (A Coruña, 2007) ofrécenos e documenta detalles, que, deica agora, nin existen na propia Academia Galega, institución da que Bernárdez ocupou a cadeira número 6, como activo académico fundador, desde o 4 de setembro de 1905 até o seu pasamento no ano 1911. Os mesmos colegas académicos que, poucos anos despois de constituírse recollían a historia e os feitos fundacionais e nomes da mesma, como César Vaamonde Lores ou Ramón Vilar Ponte, estrañamente traspapelaron o nome e a misión deste humilde traballador do viñedo do Señor. Non así nos primeiros números do Boletín da Academia, onde Ramón Bernárdez González (O Carballiño) non só aparece así entre os primeirísimos ilustres corenta académicos, xunto aos elixidos na Habana e os representantes das catro provincias, senón que figura na xestora, a carón de Manuel Murguía, así como presidindo a Comisión para o dicionario, da que era secretario a Uxío Carré. Sancionado, encadeado entre os librepensadores da Xunta de defensa da capitanía Desde a súa chegada á Coruña, Ramón Bernárdez móstrase moi activo nos ambientes culturais e políticos, tamén machistas propios do tempo, onde participa como membro da Xunta de Defensa da Capitanía Xeral, vencellado a republicanos como o Médico Rodríguez ou Pérez Costales. Actividades que mesmo lle custan cadea, pese ao seu rango eclesiástico. Sentiuse vencellado aos precursores galeguistas, como Salvador Golpe e Leopoldo Pedreira, sen dubidar en estar entre os primeiros en seguir as ideas de Curros e Murguía. Ao ser abade, reitor colexiata da Coruña, sempre tivo rango de autoridade nunha cidade na que predominaron as ideas herdadas da ilustración, as da liberdade. Momentos de grandes confluencias, de emigración ás américas, de innovacións e de fondo sentimento organizativo e cultural. Clérigo que foi activo membro da Cova Céltica (nome inicialmente despectivo dado polos seus detractores, hoxe honroso cualificativo), parladoiro creado no cuarto de atrás da Librería La Regional na coruñesa rúa da Auga, propiedade do humanista e polígrafo Uxío Carré Aldao, porta de saída de grandes ideas, ente elas a creación da Academia Galega. Unha sotana nunha rolda entre gabáns e levitas de señores, librepensadores, ateos, masóns... máis aínda moito camiño quedaría por andar na igualdade. Ramón Bernárdez foi abade da Colexiata de Santa María do Campo 26 anos, dous meses e dous días, entre 1885 e 1911, tempos da restauración monárquica, o reinado de Alfonso XII, a rexencia de María Cristina e o de Alfonso XIII, os dos pontificados de León XIII e mais de Pío X, estando daquela a diocese compostelá gobernada polo cardeal Miguel Paya Rico, seguido de Vicitoriano Guisasola Rodríguez e logo do Cardeal José Martín de Herrera y de la Iglesia, condescendentes coas actitudes liberais do abade Bernárdez, voz activa e participativa no sínodo diocesano Compostelán de 1891. O abade Bernárdez non faltaría ao traslado do corpo de Rosalía de Padrón a Bonaval nin ao enterro do poeta anticlerical Curros Crego de actuacións polémicas, as que mostraba tanto nos seus escritos como nos parladoiros aos que acudía. No ano 1893 é encadeado por pertencer á Xunta de opositores ao traslado da Capitanía Xeral. Cuestións ideolóxicas que se poñen de manifesto nas relación do Abade Bernárdez co estamento militar, co Capitán Xeral, ofrecendo curiosos capítulos de desencontros entre ambos, os que aparecen recollidos nos medios de entón, separando no protocolo os poderes públicos e relixiosos. Cuestións que o poñen en contrariedade cos seus colegas cóengos. Mais actividades, que pese a todo, lle deron maior releve á histórica Colexiata da Coruña, erguida no corazón da Cidade Vella da Coruña, impulsando a súa rehabilitación e revitalización, finalizando no ano 1890 o estancado proxecto historicista do arquitecto Juan de Ciórroga y Fernández de la Bastida, impulsor na cidade da arquitectura de galerías. O abade Bernárdez non faltaría ao traslado do corpo de Rosalía de Padrón a Bonaval (1891), como tampouco faltou ao grandioso enterro do poeta civil, o rebelde anticlerical, Curros, na Coruña un 2 de abril de 1908. Morte e esquecemento Ramón Bernárdez é autor dunha obra necesaria sobre temas eclesiásticos: Responsabilidad Moral (1883), Reseña Histórica y descriptiva de Santa María del Campo de la Ciudad de La Coruña (Tui, 1892), Liberalismo ¿qué es? (A Coruña, 1899), Historia Primitiva. La creación (A Coruña, 1902), fundador e colaborador do semanario Solidaridad Gallega, revista de cariz republicano federalista, anticaciquil, de apoio aos movementos agrarios. Aos 73 anos morre o 16 de xuño do 1911 na coruñesa rúa de Sinagoga número 11. Recibiu sepultura no camposanto coruñés de Santo Amaro, no panteón da Venerable congregación de Todos los Santos, próximo tamén ás campas dos seus “irmáns” na causa da Terra, da Liberdade e da Xustiza, a de Murguía, Curros, Pondal ou Martínez Salazar... Na súa lembranza Murguía escribiría no Boletín da Academia un sentido eloxio fúnebre, no que fala da última visita ao amigo enfermo que “espera tranquilo el reposo y la paz eterna... nada estaba en el muerto, más al verle postrado como un vencido de la vida, se podía asegurar que su último fin estaba cercano; que cuantas esperanzas había acariciado, ya no quedaba en él mas que la del triunfo de su país, en el cual había puesto su fe, y en el de sus hermanos, con cuyos pensamientos comulgaba, y para los cuales tuvo siempre palabras de amor y consuelo. Los amargos desengaños que le acompañaron en su caída no tenían en su ánimo fuerza alguna... Como soldado valeroso luchó por el país. Su piedad para los empeñados con la lucha, fue tan grande, como el valor con el que resistíó los embates de la soberbia y de la injusticia que le agobiaron y a las cuales debió las mas grandes de las contrariedades y también de las victorias. Nadie sabe cuanto padeció por ellas, pero los que le conociamos sabemos cuan indignas fueron las iniquidade que le hirieron; con que noble seriedad las despreció, como mercía mejores enemigos”. Murguía abonda na modestia do amigo, lonxe de todo orgullo, querido, entre os máis entusiastas: “El vacío que deja en la Academia será imborrable”, asenta. O seu irmán Xosé Antonio velou que se dera cumprimento aos desexos hereditarios do irixán. Pola contra, Ramón Bernárdez figura nas enciclopedias como de procedencia descoñecida e mesmo din que quizais sexa castelán. Persoeiro nomeado nas publicación coruñesas do cambio de século, de carácter romántico, historicista, activo, ansioso de buscar as orixes, en irmandade con outros clérigos a favor dos “escravos do fisco”, no medio dun ambiente difícil, de pescudas e logros como o protagonizado por dous núcleos ben indicativos en Marineda: o de Emilia Pardo Bazán e o de Manuel Murguía.