Balbina Pedro Carril e outras mulleres

Na madrugada do luns 21 de abril de 1947, a guerrilla recibe un forte golpe. Manuel Ponte Pedreira, xefe da IV Agrupación, é asasinado pola Garda Civil no lugar do Fontao, concello de Frades. O atestado desta operación abre a causa número 200 do ano 1947, e foi entregado ao gobernador militar da Coruña a canda os dez primeiros detidos. Oito deles apreixados nos arredores do Fontao e tamén preto de Arzúa, a consecuencia doutro despregue da Garda Civil aquela mesma madrugada. En canto ás dúas restantes, hai que falar en feminino. As detidas son Fernanda Carril de 51 anos e Celia Álvarez de 32. Celia Álvarez Vivero e Fernanda Carril Devesa A caída de Manuel Ponte Pedreira provocou un efecto bolboreta en pequeno. Porque Fernanda foi detida na Coruña, e Celia na Mourela, un lugar da parroquia de Xubia, en Neda. A causa destas dúas detencións foi un evidente erro de Manuel Ponte Pedreira. Porque nun peto da guerreira levaba unha carta remitida por Seoane o 7 de febreiro de 1947, que entre outras cousas dicía: “para escribirme o para lo que quieras mandar, lo haces a la dirección: S. Andrés, 125 - Sr D José Rodríguez - Casa Pedro. Si lo mandas personalmente, pregunta primero por la señora Fernanda, y luego le dices que traes esto para el señor José Rodríguez. No te olvides hacerlo con el sistema secreto”. Por outra parte, na carteira levaba unha nota na que estaba escrito: “Celia Álvarez Vivero. Estafeta Moncho. Tienda, Jubia-Fene”. Celia foi valente. Durante os interrogatorios, soportou a presión á que a someteron, mantendo sempre que non se explicaba por que figuraba o seu nome na nota que portaba Ponte. Ademais, non delatou a ningún veciño como apoio da guerrilla, nin como integrante das partidas de fuxidos. A súa enteireza beneficiouna. Ao non haber ningún detido que tivera relación con ela, non tiveron ningún indicio do seu apoio á loita guerrilleira. A nota na carteira de Ponte foi a única proba contra ela. Aínda así, o fiscal pediu para ela pena de seis anos de cárcere. E foi condenada a sete meses. O caso de Fernanda foi distinto. Na sentenza consideran probado que a súa casa da Coruña funcionou como estafeta da guerrilla. Que a súa filla trasladaba á Costa da Morte todos os meses os paquetes dirixidos a José Rodríguez. Con iso e todo, aínda que a petición do fiscal foi a mesma que para Celia, a sentenza declarou a Fernanda absolta. O seu caso é un exemplo máis da arbitrariedade da “xustiza” militar franquista. Supoñemos que xogaría a favor de Fernanda o feito de rexentar un negocio na rúa de San Andrés, moi cerca dos máis importantes centros do poder franquista en Galicia. Aínda que non hai rastro disto na causa. Pero si hai un detalle que parece indicar que Fernanda interpretou ese papel de muller con influencia: o 27 de abril presentouse ante o xuíz militar vestindo un abrigo de astracán negro. Na Coruña, os abrigos de pel foron ao longo de todo o século XX símbolo inequívoco de poder, de “ser muller de”. Moito máis o serían naqueles anos de forzosa austeridade. Balbina Pedro Carril Esa filla de Fernanda da que vimos de falar é Balbina, que nace en Laxe en 1912. O seu pai Antonio, portugués, mandaba unha cuadrilla de canteiros. Fernanda trasladou a súa familia a Baio (Zas) cando Balbina era unha nena, para rexentar a que foi popularmente coñecida como a Fonda de Fernanda da Pesca. Balbina casou en 1933 con Manuel García López, que traballaba na cuadrilla de canteiros do seu pai e leváballe dez anos. A parella decide emigrar a Madrid. Non temos datos acerca da actividade de Balbina nestes anos, non sabemos se traballou só na casa ou tamén fóra, se estivo sindicada, ou se militou nalgunha organización. Só temos constancia da actividade do seu home como militante da CNT e como voluntario no exército antifascista, onde acada o grao de tenente. Balbina pasa toda a guerra en Madrid. Mentres, en Baio, a súa nai ten que deixar a fonda, un negocio que segundo todos os indicios ía ben. Non puidemos confirmalo, pero o máis probable é que este abandono do negocio e cambio de domicilio estea relacionado cos problemas que debeu de ter Fernanda coas autoproclamadas novas autoridades. Ter filla e xenro no bando antifascista non axudaba. Parece que Fernanda fai un rápido traspaso do negocio e marcha para A Coruña, onde abre unha pequena fonda na praza da Cormelana. Vaille de novo ben, e cambia para un local mellor, onde a xa mencionada rúa de San Andrés cruza coa de Santa Catalina. Celia foi valente, soportando durante os interrogatorios a presión á que a someteron, mantendo sempre que non se explicaba por que figuraba o seu nome na nota que portaba Ponte Nos anos que seguen a 1939 segue a zona de sombra. Sabemos que Manolo foi procesado, e que estivo nun campo de concentración até 1940. Pero non sabemos que foi de Balbina. Volvemos ter datos en 1944, en que os dous están de volta en Baio, e viven nunha pequena casa no Chamberín. Manolo traballaba outra vez na construción. E os dous cantaban no coro de Baio, que tiña moito éxito nas vilas da redonda interpretando cancións tradicionais galegas. Por fin conseguen ter unha vida sen sobresaltos logo de anos de sufrimento. É nesta situación cando o PCE e a guerrilla petan á porta e Balbina abre de par en par. Está disposta a perder esa tranquilidade, mesmo a arriscar a vida, por ser coherente cos seus ideais, por loitar por unha sociedade máis xusta. Cremos que esta decisión é o acto máis heroico de todos os aquí relatados. Tamén cremos que a débeda que a sociedade actual ten con Balbina e con tantas e tantos coma ela é inmensa. A consecuencia inmediata da súa decisión é que a súa casa pasa a ser o máis importante punto de apoio da Costa da Morte. Balbina recoñece ante o xuíz que acolle os guerrilleiros até en oito ocasións, varias delas nun número elevado, pois chegan a pasar a noite no Chamberín nove guerrilleiros. Nun daqueles primeiros contactos coa Guerrilla sería cando Balbina Pedro contou a Manuel Ponte que a súa nai rexentaba unha fonda na Coruña, e cando se comprometeu a traer e levar todos os meses envíos da Coruña á Costa da Morte, usando o nome en clave de José Rodríguez. Ademais, o labor desenvolvido pola nosa protagonista non se limitou a facer de correo para a Guerrilla. Aínda que a xustiza militar non chegou a sabelo, algunhas testemuñas da Costa da Morte aseguran que Balbina chegou a formar parte das partidas guerrilleiras nalgunhas ocasións. Unha das veces que a guerrilla foi a Tines en Vimianzo, Balbina formaba parte do grupo, vestida de militar e co pelo recollido nunha trenza. O lóxico é pensar que non foi esta a única vez que formou parte das partidas armadas. A detención de Balbina Empezamos este artigo falando dos dez primeiros detidos da causa 200 de 1947. A seguinte en caer é Balbina. Na causa consta un documento escrito pola Garda Civil, asinado o 28 de abril e entregado ao xulgado militar da Coruña cunha sorprendente frase final: “como unión del presente escrito, le adjunto a Balbina”. No escrito non consta a data da súa detención, pero máis adiante deducimos que foi detida o día 24 de abril. Lóxico, porque a Garda Civil aporta no escrito moita información, que tivo que ser obtida despois de catro días de interrogatorios seguramente atroces. Xúlgana xunto a outros moitos, a maioría deles veciños da Costa da Morte. Cáenlle seis anos de cárcere. Nos primeiros meses de 1948 é trasladada á Prisión Central de Mujeres de Segovia. Durante todo o ano 1949 estivo sancionada por un acto de “indisciplina grave” do que non temos máis datos. En xaneiro de 1950 solicita indulto da cuarta parte da condena. Concédenllo, e a data de cumprimento da súa condena pasa a ser o 24 de outubro de 1951. Despois solicita liberdade condicional, e sae do cárcere a finais de xuño de 1950, fixando a súa residencia na rúa San Andrés da Coruña, a carón da súa nai. En outubro de 1951 danlle a liberdade definitiva, pero en xullo do 52 aínda segue na Coruña, pois é aí onde se reúne de novo co seu home Manuel cando este sae do penal do Dueso en liberdade condicional. Balbina tivo a fortuna de gozar de boa saúde. Puido ver a morte do ditador, e recibir con ilusión a formación do primeiro Goberno socialista. Morreu cando lle faltaba menos dun mes para facer os 90 anos. As moitas Balbinas da guerrilla A xustiza militar tiña, neses tempos, un moi baixo concepto das mulleres. Son presentadas, sobre todo as que viven en parella, como totalmente supeditadas ao seu home, sen vontade propia nin capacidade de acción. A mesma Balbina é vista dun xeito parecido: “en principio, Manuel ignoraba por completo las actividades de Balbina, pero que llegado cierto tiempo optó por comunicárselas, y que motivado a ello la riñó y la aconsejó a que no debía desarrollar tal tipo de actividades”. Debido a este baixo concepto, as mulleres non son xulgadas na inmensa maioría dos casos, e nin sequera constan os seus nomes nas causas. Aínda máis. Ás veces é difícil mesmo saber que existiron. Boa proba disto é a causa 200/1947 no seu conxunto. Nela hai 53 homes condenados por axudar a guerrilla, e só dúas mulleres (Balbina e Celia). A colaboración de Balbina coa guerrilla foi de importancia vital. Foi ela quen viaxou todos os meses á Coruña portando envíos, co risco que iso supoñía. Foi ela quen deu de comer e durmir aos guerrilleiros. Aínda así, o seu home Manuel foi condenado a quince anos de prisión, a segunda maior condena da causa 200/1947, mentres que Balbina foi condenada a seis anos. Até tal punto chegaba o menosprezo das autoridades cara as actividades femininas. No referido ás tarefas domésticas, lembremos que a máis grande axuda en todas as casas que acolleron a guerrilla era lavar a roupa dos guerrilleiros, facer de comer e preparar os lugares onde durmir. E estas tarefas eran feitas exclusivamente por mulleres. Por este motivo, eran desprezadas, consideradas actividades menores. E tamén eran consideradas tarefas feitas por orde do home, que era quen decidía. A guerrilla tivo moita máis confianza no activismo das mulleres do que toda a sociedade parecía demostrar Sabemos que a sociedade daquel tempo era aínda máis patriarcal que a sociedade actual, e seguro que houbo algunha muller que colaborou coa guerrilla contra a súa vontade. Pero estamos convencidos de que a maioría delas colaboraron por vontade propia. Polo tanto, temos unha débeda inmensa coas mulleres que axudaron a guerrilla. Especialmente coas non identificadas, as que nin sequera figuran nas causas. Somos conscientes das carencias deste traballo e en xeral daqueles que se basean en fontes documentais. Porque nesas moreas de documentos as mulleres ou non existiron ou foron infantilizadas, tratadas como seres carentes de personalidade, decisión, iniciativa. E, pola contra, aportan tal profusión de datos acerca dos homes, protagonistas oficiais dos relatos, que os nosos traballos seguen reproducindo os roles daquela sociedade tan desigual, minimizando a importancia do papel que tiveron as mulleres naquel tempo. Esta visión da muller non era exclusiva da administración. Estaba presente en todo. Por iso, congratúlanos ver nesta causa 200/1947 que os únicos dous nomes que Manuel Ponte levaba escritos nas notas dos seus petos eran os de dúas mulleres. Neste caso, a guerrilla tivo moita máis confianza no activismo das mulleres do que toda a sociedade parecía demostrar. Vaia este feito como homenaxe final a todas as mulleres que colaboraron na loita guerrilleira.