É ben coñecida a representación que O Bosco fixo do inferno, con imaxes apocalípticas e seres demoníacos, un simbolismo xerminado dunha fantasía portentosa que leva o relato bíblico á mesma beira dun abismo diabólico. Non foi o único, ao longo da historia houbo escritores e artistas que describiron as súas propias versións do averno con todo tipo de detalles, imaxinando cos ideais teolóxicos de cada época.
Dante, Munch, Kafka, Blake, Goya, Leopardi… rebuscaron ata resucitar das sombras espectrais a visión deses lugares comúns nos que reina a maldade, o aterrador, perverso, lúgubre... Concibiron a arte con mundos subxectivos, episodios sempre imaxinados nos que se regodeaban para expiar as súas propias fraquezas, mundos nos que, a pesar de todo, hai unha beleza que encandea e que nós mesmos construímos mentalmente, coñecedores de que o que vemos ou lemos é pura e creativa ficción. Todo o demais son “percepcións, emocións, sentimento e coñecemento”, que achegamos para completar o propio sentido da obra.
Na violencia da represión e a ignominia, o inferno é real. No 36, no cárcere da Falcona en Santiago, Camilo Díaz Baliño tratou de dobregalo retratando aos seus compañeiros de prisión
Pero, que ocorre cando as autoras e autores nárrannos en primeira persoa o drama que viven desde unha cadea, un campo de concentración ou un gueto?. Cando sabemos que son eles e elas os protagonistas do horror?. O impacto e impresión que nos deixan entón as súas creacións é moito máis intenso, máis forte, porque é a crúa realidade a que se impón e non un tropo da mesma. Perseguidos pola súa ideoloxía, cultura, relixión, orientación sexual…, padeceron e sufriron todo tipo de atropelos, e, aínda así, converteron a arte en esperanza, producindo propostas que lles axudaron a ser máis libres, conscientes como eran de que a verdadeira liberdade atopábase detrás dun arame de espino.
A arte nos campos de concentración
Nos campos de exterminio da Segunda Guerra Mundial os prisioneiros recorrían á poesía, que recitaban en grupo, interpretaban pezas teatrais e partituras musicais, mesmo valíanse do emprego de sinxelos materiais para recompor a crueldade do día a día. Era o único xeito que tiñan de plantarlle cara a tanta brutalidade. Os republicanos españois en Gurs, como afirmación de resistencia, levantaron unha e outra vez esculturas efémeras de barro, tamén houbo quen logrou documentar a súa vida en catividade con apuntamentos e acuarelas ou sobre os escasos obxectos que tiñan a man, fosen cadernos, latas, anacos de madeira ou óso.
Foron moitos os que se axudaron da arte na desesperanza. Moitos tamén os que non sobreviviron á barbarie
Calquera cousa servía: as caixas de mistos de Roger Payen recrearon en miniatura os sucios barracóns da vergoña, os gouaches de Charlotte Salomon puxeron voz ao berro de Auschwitz, o mesmo que os Apátridas debuxados por Marx Ernst en Milles ou os carros con mortos esbozados por Zoran Music en Dachau. Foron moitos os que se axudaron da arte na desesperanza. Moitos tamén os que non sobreviviron á barbarie. As súas obras son as que, por fortuna, empéñanse en manter vivas as pegadas da historia.
Na violencia da represión e a ignominia, o inferno é real. No 36, no cárcere da Falcona en Santiago, Camilo Díaz Baliño tratou de dobregalo retratando aos seus compañeiros de prisión. Nunhas follas de papel trazou perfís sobre fondos fríos e indefinidos, rostros tristes e ausentes. Vinte e seis sinxelas ilustracións para representar a mirada da incerteza duns homes acurralados por a mesma e miserábel experiencia. O artista esquécese dos xiros modernistas do seu traballo como escenógrafo, cartelista e ilustrador de libros, non hai tempo para ornatos estéticos, en momentos así tan só priman os trazos máis elementais, os máis sobrios, o ascetismo do perentorio.
A obra de Díaz Baliño na Falcona
Díaz Baliño foi un home comprometido co obxectivo nacionalista, implicado coas Irmandades da Fala, o Seminario de Estudos Galegos e a xeración Nós. Como artista, os deseños para teatro e a participación gráfica en distintas publicacións da época, así como as colaboracións en cubertas de editoriais ou a súa complicidade coa Coral de Ruada fixérono merecedor dun gran recoñecemento entre os seus contemporáneos.
Naqueles aciagos días tivo o valor de deixar un testemuño transcendental, un documento crave que destapa con espontáneos debuxos un período sinistro da historia do noso país. Ánxel Casal, os Pasín, “o Nécoras”, “o Nouche”, Pepiño Areosa, José Caballero Rubio… son algúns dos retratados que foron asasinados polos seus ideais nos primeiros meses do golpe de estado. Políticos, mestres, militares republicanos, profesionais aos que o artista plasmou co seu “lapis de carpinteiro”. Díaz Valiño foi inmolado, xunto ao estudante de medicina Sixto Aguirre, no mes de agosto en Palas de Rei.
En topos adversos, onde semella que non existe espazo para a beleza, tal cal nós podemos imaxinala, é onde a arte creada ao límite retén a imaxe infame do relato e convértese en revulsivo da memoria. É aí, en toda a súa crueza, onde se sobrepón o real ao ficticio, a ética á estética, é aí, ao bordo do abismo, onde se improvisan as auténticas creacións.
