Xiance, Xixirei, Xove, Xunqueira e Xunqueiras

Un dos apelidos que nos interesa desde hai ben tempo é Xiance, derivado do patronímico Iulianus e ao que se lle engadiu un sufixo en xenitivo para dar Iulianici, segundo nos ten apuntado Gonzalo Navaza. Aquel apelido só conta con 55 ocorrencias en toda Galiza, mais na forma Giance e concentradas nas terras de Lousame, Trazo, Boiro e Rianxo. Na actualidade non existe ningunha entidade de poboación así denominada, aínda que, segundo textos do século XVI, houbo un casal denominado deste xeito na freguesía de San Cristovo de Erviñou (Val do Dubra). Transcribimos as liñas iniciais dun documento que así o acredita e está datado o 19 de maio de 1552: “In dey nomyne, amén, sepan quantos esta carta de venta vyeren como yo, Jácome da Pena, vezino de la felegresía de San Crystobo d’Ermyñoy, que soy presente, digo que por quanto a mi me perteçe la parte e quyñón del casal de Giançe, syto en la dicha felegresía (...) y lo tengo, poseyo y labro por herençia y subsesyón de Juan Giançe d’Ervyñoy, mi padre defunto (...)”. E traemos até aquí este exemplo pois ao longo destas entregas que fomos lanzando sobre onomástica e toponimia vimos casos nos que apelidos concretos desapareceron ou están a piques de desaparecer, aínda que perduren os topónimos que os orixinaron. Porén, este caso é xusto o contrario: aínda que algunhas persoas se apelidan Xiance, o berce toponímico esfarelou. Significativa desde antigo é a existencia pola contorna do Barbanza de tal “nome de familia"; algunhas das persoas usuarias del foron aqueles mercadores e navegantes que ergueron no século XVI tanto a capela de Alba (en Santiago do Deán) como a torre renacentista localizada no Caramiñal. De feito, esa mesma construción, na que ha residir o propio Valle-Inclán e que definiría como “la casa más bonita de Galicia”, foi escenario do relato titulado "Mi bisabuelo" (na actualidade traducido ao galego por Rocío Viéitez). Así e todo, cómpre cavilar na posibilidade de que tal patronímico puidese ter influído na denominación do santo patrón dalgunha freguesía medieval. Porén, esta é fariña doutra muiñada. Verbo das investigacións de Navaza, de 'Iulianici' derivaría o topónimo Xiance (hoxe desaparecido) Do antropónimo xermánico Sigeredus, en xenitivo e en unión co termo granxa, fórmase o sintagma villa Sigeredi. Del, curiosamente, xorden algúns dos topónimos máis sonoros da Galiza: Xixirei e Sixirei. Dúas son as entidades de poboación con esta etimoloxía: Xixirei, en San Cristovo de Xavestre (Trazo); e Sixirei, na parroquia homónima de San Pedro de Sixirei (Baralla). A estes lugares habería que lles engadir Xirei, forma apocopada das anteriores e que se atopa en San Xiao de Parada de Labiote (O Irixo). Só o primeiro topónimo citado (Xixirei) ten reflexo na onomástica actual, porén na acepción non restaurada Gigirey. Son oito os municipios polos que abunda este apelido (Trazo, Val do Dubra, Compostela, A Pobra do Caramiñal, Ordes, Ames, A Coruña e Vigo) e non suman máis de 314 as ocorrencias rexistradas no INE. Que conste que na paleografía moderna é habitual ver este topónimo e apelido grafado de múltiples xeitos, entre eles: Sixirey, Gigirey, Sejarey, Sejarei, Sejerey, Sexarei e Çejarey... Algunhas destas versións pódense ver nun documento polo que Pero d’Ovellas, veciño de Compostela, pasa a ser titor de Xoán de Sexarei, fillo de Estevo e Tareixa de Sexarei. Fiquen aquí unhas liñas dese texto asinado o 15 de febreiro de 1519, que ilustra o antedito: “En la noble çibdad de Santiago (...), ante el señor Diego Pyllado, justiçia e alcalde hordinario en la dicha çibdad, e su jurdiçión por el reverendísimo e manífico señor don Alonso de Fonseca, arçobispo de Santiago, my señor, e en presençia de my, el notario público e testigos de yuso escriptos, paresçió presente Juan Sejerey, fijo de Estevoo de Çejarey e de Taresa de Sejerey, su muger, defuntos (...)”. Dunha 'villa Sigeredi' proceden os topónimo Sixirei e Xixirei Entre os persoeiros que formaron parte do cabido diocesano de Santiago debemos citar o presbítero Sixeredo que, como sinala Antonio López Ferreiro, foi tesoureiro desta igrexa no ano 1087 (Segeredus, tesaurarius ipsius loci). No Estudo da microtoponimia nas Mariñas lucenses e Ortegal infórmase de que do xenitivo do nome Iovius, e en unión co termo villa, fórmase unha villa Iovii. Deste sintagma agroma o topónimo Xove, que lle dá nome non só ao concello así chamado, senón tamén á freguesía de San Bartolo de Xove, ao lugar homónimo e ás entidades de poboación denominadas Xove Novo e Xove Vello, localizadas en Santa María de Labrada (Guitiriz). O referido nome latino empregouno, por exemplo, o humanista italiano, médico e historiador Paulo Giovio, en latín Paulus Oivius (1483-1552). Por outra banda, coidamos que pode resultar interesante sinalar que algúns emperadores romanos recibían títulos que os vinculaban coa divindade. Aqueles emperadores que se denominan Herculii ou Iovii son bo exemplo, pois aluden á súa relación co heroe Hércules ou co proxenitor deste, o supremo deus Xúpiter. O topónimo Xove orixínase a partir dunha 'villa Iovii' No plano da onomástica, debemos sinalar que non hai ningunha persoa que na actualidade se apelide Xove, mais ascenden a 403 as ocorrencias na forma non restaurada Jove. Esta distribúese por non menos de 11 municipios de Lugo e A Coruña (Monfero, Guitiriz, Xermade, Begonte, Ferrol, Fene, Neda, Narón, A Coruña, Culleredo e Lugo). Entre a documentación conservada no ACS existe un poder do arcediago Diego López de Samaniego, asinado o primeiro día de decembro de 1575, polo que habilita certas persoas para que “puedan pedir e cobrar del señor Juan de Trapa de Jobe, tesorero (...) de Su Magestad en la çiudad y probinçia de Tuy, los ochenta e un mill marabedís de juro pertenezientes a la obra e fábrica de la dicha Santa Yglesia”. O galego Gómez Pérez das Mariñas y Junqueyras foi fundador da cidade Dasmariñas, nas Illas Filipinas Anos máis tarde, en Compostela, Bertomeu García Varela, veciño da vila de Muros e como procurador do seu cuñado, Domingos de Dios de Jove, apártase da querela criminal que tiña interposta o seu representado contra Juan de Corposanto de Güemez, pois sinalaba que “le abía echo despeñar de un texado de una casa, de que abía quebrado una pierna y la tenía liçiada y otras más cosas”. Este documento data do 22 de abril de 1606. Da presenza de plantas xuncáceas agroman topónimos como Xunqueira e o seu plural Co termo latino juncu desígnanse varias especies de plantas xuncáceas dos xéneros Cyperus e Juncus, como achega o profesor Gonzalo Navaza. Se a tal termo se lle engade o sufixo derivativo –aria, fórmase o topónimo Xunqueira, así como o seu plural. Segundo o Nomenclátor de Galiza, 26 son as entidades de poboación deste xeito denominadas, xunto coa variante plural Xunqueiras e lugares como Coto de Xunqueira (na Fonsagrada), Xunqueira de Abaixo e de Arriba (en Láncara), Sas de Xunqueira (A Pobra de Trives), A Xunqueira de Lérez (Pontevedra), Xunqueira de Ambía (no concello e freguesía homónimos) e Xunqueira de Espadanedo (tamén na parroquia e municipio que levan ese nome). Alén destas últimas freguesías, debemos citar a de San Salvador de Xunqueiras (Pazos de Borbén) e San Pedro de Xunqueira (A Pobra de Trives). No plano da onomástica, só se constatan na Galiza as formas non restauradas Junqueiras, con 16 ocorrencias no concello de Rois; e Junquera, con 302 localizadas en 14 municipios, entre os que están Boqueixón, Vedra, Vila de Cruces, Touro e A Baña. E, se nos mergullamos na documentación histórica, localizamos un pergameo de 1227, conservado no AHN, polo cal Afonso VIII da Galiza lle confirma ao mosteiro de Xunqueira de Espadanedo (Juncaria de Spadanedo) certo privilexio que outrora lle concedera Fernando II. No que atinxe aos textos antigos nos que se rexistra tal apelido, sería de utilidade consultarmos os fondos da casa de Xunqueiras, custodiados no Arquivo do Ducado de Medinacelli, institución privada na que reside un anaco da historia medieval e moderna da Galiza. Neses fondos existen bastantes pergameos de escudeiros da caste dos Xunqueiras que gobernaron a fortaleza homónima e numerosas terras da Pobra do Caramiñal. Así, por exemplo, un dos destacados persoeiros que usaron ese apelido foi “Gómez Pérez das Mariñas y Junqueyras” (1539-1593), gobernador de Filipinas e fundador da cidade Dasmariñas. Tempo atrás, fixeron historia Elvira Eáns de Xunqueiras (filla de Martiño Rodríguez de Xunqueiras, que fora xuíz de Posmarcos), Estevo de Xunqueiras (que participa na conquista de Granada)... Ademais, coa forma en singular temos un documento (conservado no ACS) polo cal “Bras da Junquera, vezino de la felegresía de San Martino de Calbos de Socamiño, como tutor e curador” dos fillos que quedaron de “Pero Gonçales, carnicero”, lle arrendaba a “Bieito Fiuza, veziño de la dicha felegresía (...), tres tarreos de heredad, los dos que están abaxo do casal de Peaje y el otro que está en la Agra do Casal, con los castineiros e nogueiras que están dentro de los dichos terreos”. O documento leva data do 16 de decembro de 1579. Entrevista ao profesor Gonzalo Navaza: "A responsabilidade das institucións estribaría en concienciar a xente acerca da importancia identitaria do patrimonio onomástico" Vostede é especialista en onomástica galega. Como patrimonio inmaterial que é esta parte da lexicoloxía, considera que se lle presta o debido interese por parte das administracións? Debería ser maior. A diferenza doutros campos do patrimonio, protexer a onomástica non require grandes gastos, senón vontade. Na toponimia lévase feito moito, mais na antroponimia a Administración non fixo case nada e todo queda ao arbitrio das persoas administradas. A propia lexislación conduce a iso: os topónimos son competencia da Administración e poden ser obxecto de actuacións xenéricas; os nomes e apelidos son competencia de cada persoa e restaurar un apelido deturpado depende dela. A responsabilidade das institucións estribaría en concienciar a xente acerca da importancia identitaria do patrimonio onomástico. O 17 de outubro de 2003 apróbase a Convención para a salvagarda do patrimonio cultural inmaterial, concretamente na 32ª reunión da Unesco. España ratifícaa en 2006 e, con base nisto, xorde a Lei 10/2015, do 26 de maio. Dentro desta lei, o artigo 2 aborda a “toponimia tradicional”. Realmente o noso Estado cumpre co que aí se regula? E a Galiza? Nos nomes das poboacións está garantida a condición oficial do topónimo galego. Polo que se refire á toponimia de competencia municipal, creo que os concellos non sempre son respectuosos e recorren con demasiada frecuencia á “toponimia conmemorativa e honorífica”, desaconsellada polos organismos internacionais. O que di da toponimia a lexislación que se ocupa do patrimonio non pasa dunha declaración de principios pero, acolléndonos a ela, podemos reclamar que non se sepulte un topónimo tradicional cun nome de nova creación, por exemplo. Baseándonos nisto, se na nosa terra hai formas toponímicas tradicionais como Guimarei, Nabeira, Buxán, Raxoi, Arousa... das que se valeron moitas familias para constituír os seus apelidos, estarían estes antropónimos tamén amparados pola citada lexislación e convención? Os apelidos poderían estar protexidos pola lexislación que ampara o patrimonio, pero teñen unha dimensión administrativa e legal particular. A Lei 40/1999 permite acomodar na forma e grafía galegas os apelidos deturpados, a pedimento da persoa interesada. Parece lóxico que os apelidos de orixe toponímica se escriban como os topónimos que os orixinaron, xa que o apelido constitúe un emblema do vínculo entre a identidade persoal e o lugar dos devanceiros. Na práctica non sempre é fácil. Se alguén quere restaurar a grafía galega nun apelido como os que dis non ha ter problema, mais sabemos que algunhas oficinas do Rexistro Civil, galegas ou de fóra, non facilitan moito o trámite, ás veces con argumentos descoñecedores da onomástica peninsular ou contrarios ao espírito desa lei, que recoñece a pluralidade lingüística do Estado. Para o trámite do Rexistro Civil debería abondar coa vontade da persoa interesada e un informe académico se for preciso. Para cando un dicionario no que se recollan todos os apelidos galegos ou a maior parte deles? É necesaria unha obra de referencia. Hoxe cumpre esa función nos rexistros civís galegos o opúsculo Os apelidos en galego. Orientacións para a súa normalización, da RAG, que pode descargarse de Internet. Desde hai anos vimos traballando Ana Boullón, Luz Méndez, Antón Palacio e eu mesmo nun Dicionario dos apelidos galegos; perto de 8.000 entradas, con rexistros históricos, caracterización xeográfica e etimoloxía de cada apelido. Poderá ofrecerse ao público en 2022. Cal é a súa valoración con respecto á alteración da orde habitual dos apelidos desde o plano da onomástica? As leis que o permiten responden a recomendacións de Europa tendentes a evitar discriminación por razón de sexo, pero os especialistas en onomástica tamén viñan reclamando flexibilizar a transmisión para evitar que os apelidos frecuentes fosen facéndose cada vez máis frecuentes e os infrecuentes tendesen a desaparecer, por simple razón combinatoria. Polo que sabemos, nos últimos anos vénse notando entre nós un incremento dos casos que alteran a orde; os apelidos beneficiados adoitan ser os toponímicos.