Vilaverde, Xallas, Xende, Xerpe (e Serpe), Xestal, Xesteira, Xesteiras e Xesteiro

De obvia etimoloxía é o topónimo Vilaverde, pois os termos que o constitúen por separado aluden a unha explotación agrícola ou agropecuaria (villa) e á cor verde (do adxectivo latino viride). Porén, en conxunto –como sinala Xosé Ramón López Boullón– esa granxa podería ter “connotacións de vizosidade ou fertilidade”. Non existen parroquias na Galiza con esa denominación, aínda que si 34 entidades de poboación que serviron para lles dar apelido a varias familias. Nese plano, no da antroponimia, non hai hogano –segundo datos do INE– ningunha persoa que así se apelide, malia que na forma castelanizada se rexistren case 6.000 ocorrencias. Non menos de 94 concellos contan con este apelido no seu padrón municipal, que se concentra en Forcarei, Ordes, Cesuras, Oroso, Outes... Emprégao na actualidade coa forma galega, aínda que no ámbito profesional, o escultor Manuel (Campos) Vilaverde. Non podemos esquecer, entre outras persoas apelidadas deste xeito, a escritora Mariví Villaverde, exiliada en Marbella tras o golpe militar do 36 e filla do alcalde de Vilagarcía de Arousa, tamén exiliado, Elpidio Villaverde Rey (1887-1962); o historiador Elixio Villaverde García (1954-2018); e a escritora Emilia Estévez Villaverde (1921-2000), nada en Ponteareas e autora de varias obras dos xéneros narrativo, ensaístico e poético. Numerosos son os textos antigos nos que aparecen citados lugares chamados Vilaverde (Villaviride, Villa viride...); un deles figura na doazón efectuada por Guldregodo da súa vila de Refoxo e da igrexa de San Breixo o 15 de febreiro de 1076. A institución que se beneficia con este agasallo é a propia comunidade de San Salvador de Celanova. Así –segundo as transcricións de Andrade Cernadas– lemos: “Et concludet ipsam hereditatem per termino de Avellaneta, et inde vadit per terminum de Parata usque feret in illo fontano de villa Viride”. Xallas, segundo Paulo Martínez Lema, habería que relacionalo cun hidrónimo indoeuropeo Usado como “nome de familia”, vese nun documento conservado na Fundación Penzol que data do ano 1497. Segundo o que nel se recolle, María Ramos é filla dun tal Xoán Ramos de Vilaverde, que lle doa a Gonzalo Melón aqueles bens que lle viñan da súa avoa e que se atopaban en Santo Estevo de Goiáns e Santiago de Sísamo. Ben complicada resulta a etimoloxía do topónimo Xallas, tanto que así o ve o profesor Paulo Martínez Lema na súa propia tese de doutoramento (2000). O autor –logo de aceptar certas apreciacións de Luís Monteagudo– afirma que non se pode tratar dun hidrotopónimo derivado de salio (saltar, abrollar) malia que si considera viábel relacionalo co “repertorio hidronímico de filiación indoeuropea”, recordando os estudos de Edelmiro Bascuas. Catro son as entidades de poboación que así se denominan, situadas en Santa María de Cee (Cee), Santa María de Urdilde (Rois), San Pedro de Xallas de Castriz (Santa Comba) e San Sebastián de Serramo (Vimianzo). A elas haberalles que engadir un Xallas de Arriba, en San Pedro de Xallas (Negreira). Como observamos, tamén existen dúas freguesías con ese nome (nos citados municipios de Santa Comba e Negreira), unha comarca, un famoso castelo (derrubado canda as guerras irmandiñas) e un río homónimo coñecido por desembocar no Atlántico como fervenza. No plano da antroponimia, as persoas apelidadas Jallas (non hai ningunha que o faga na forma Xallas) suman un número próximo a 160, concentradas nos concellos de Outes, Muxía, Santa Comba, Zas, Negreira, Ames, Compostela e A Coruña. E, no relativo ao plano histórico, debemos avisar de que existen varias referencias no Tombo de Toxos Outos, unha de 1137 (“dicurrit de Jalis et intrat in fluuium Tamaris”) e outra do ano seguinte que vén a ser a doazón que Afonso VII lle fai ao abade Paio Pérez da ecclesia Sancti Petri de Iales et de casale de Rosende (Santa Comba). Respecto do uso deste topónimo como apelido, con independencia de que existan rexistros anteriores, queremos facer mención do testamento do prateiro Gonçalo de Jallas, veciño de Compostela, pronunciado en outubro de 1523; e dun curioso contrato de aprendizaxe acordado entre “Hestebo de Jallas, çapatero” compostelán, e Domingos Pérez (das terras de Chantada). O primeiro, con data do 13 de marzo de 1581, acepta estoutra persoa para que sexa o seu aprendiz durante ano e medio por certa cantidade monetaria. Do antropónimo Gendus, no caso xenitivo (Gendi) e vinculado a unha villa, fórmase o topónimo Xende. Certamente, un presbítero da contorna de Celanova chamado Gendus sométese á regra monástica e subscribe o pacto de fidelidade ao seu abade Fulgaredus o 5 de xuño de 871. No plano toponímico hai tres lugares en todo o país denominados Xende, concretamente en San Martiño de Rodís (Cerceda), Santiago de Morgadáns (Gondomar) e San Salvador de Ribeira (Palas de Reis). Ademais, no concello da Lama figura unha parroquia denominada San Paulo de Xende. Como apelido contamos con 861 ocorrencias na forma Gende en non menos de 24 municipios, entre os que queremos resaltar (segundo a densidade de poboación) os de Cerceda, Carral, Carballo, Val do Dubra e Tordoia. Porén, non dispomos de ningún que, de xeito oficial, se apelide Xende. De bebermos nos papeis da historia, resúltanos interesante facer mención dun labrego a quen lle grafan o seu nome como Juan de Gende ou de Xende, indistintamente (segundo documentos do ACS), polo ano 1591. Este sería beneficiario do lugar de Buzarelos (de aí que tamén o denominen Juan de Gende de Buçarelos). Esta aclaración faise para non confundilo cun Juan de Gende de Castro Gosende, veciño tamén da freguesía de Rodís e que vive no lugar de Castro Gosende por 1599. Serpe e Xerpe son zootopónimos derivados do substantivo latino 'serpens' Chamados Xerpe só hai dous lugares en toda Galiza, concretamente en San Martiño de Tiobre (Betanzos) e en San Mamede de Salgueiros (Dumbría), aos que lles hai que engadir A Cova de Xerpe, en Santo Estevo de Abelleira (Muros). Ana Isabel Boullón Agrelo, no seu artigo titulado "O artificio das etimoloxías: elementos constitutivos da toponimia galega", sinala que este é (ao igual que Serpe) un zootopónimo que procede do nome latino serpens. No plano antroponímico, queremos sinalar que son unhas 1.645 as persoas apelidadas Gerpe, mais non hai ningunha, segundo os datos do INE, que use a forma restaurada. Concéntranse nos concellos de Santa Comba, A Baña, Camariñas, Coristanco e Zas; aínda que están esparexidas por non menos de dúas ducias de concellos. No Arquivo do Reino de Galiza custódiase un pergameo no que se redactan as pescudas que o convento de Belvís realizou para coñecer cales eran os seus bens nas freguesías de Santa María de Arnego e San Mamede de Loño. Foi redactado o 22 de agosto de 1470 na cidade de Compostela e perante o abade do mosteiro de San Pedro de Fóra, frei Martiño Xerpe, quen ao mesmo tempo actúa como xuíz. Curiosamente, nalgún texto de catro anos antes o mesmo abade aparece apelidado coa forma Serpe. Se damos varios chimpos cara a atrás no tempo, localizamos por 1417 un dos homes de confianza do arcebispo Lopo de Mendoza, chamado Gonçalvo Xerpe; un ano antes, outro Martiño Serpe exerce de Xustiza e alcalde de Compostela; en 1334 é membro do cabido da catedral de Santiago o cóengo Fernandum Martini dictum Serpe; e en 1157 figura un Petro Serpe como marido de Maria Cresconici. Para a acepción Serpe tamén existen tres entidades de poboación galegas, localizadas en San Vicenzo de Castillón (Pantón), San Gregorio de Raxó (Poio) e O Sagrario de Tui. Porén, como antropónimo non queda ren de ren. Do latín vulgar genesta procede o topónimo Xesta e Xestal faino de genestale. Unha ducia de lugares denomínanse Xestal, mais no ámbito antroponímico contamos aproximadamente con 1.350 persoas apelidadas deste xeito en Carral, Ordes, Oza dos Ríos, Paderne de Allariz, Cerceda, Culleredo, Taboadela e 20 municipios máis. Porén, todos aparecen censados coa forma Gestal. Mergullados na documentación histórica, o ARG acubilla un pergameo do 3 de xuño de 1422 polo cal a comunidade do mosteiro de Monfero realiza aforamento en favor de Roi Tenreiro de Boado e a súa muller, Sancha Pérez, das herdades que aquela posuía nos lugares de Voado e, entre outros, un tarreo que chaman do Geestal. De Santa María de Leira (Ordes) foi crego Pedro de Jestal, quen se beneficia a partir de xullo de 1618 dos “frutos de la quarta bacante de Santo Andrés de Meyrama” (Cerceda). Por outra banda, entre Xesteira, Xesteiro e Xesteiras hai no país uns 38 lugares así denominados, os cales proceden, igual que o anterior topónimo, da presenza de “diversas especies de plantas leguminosas do xénero Sarothamnus”, verbo segundo o que afirma Navaza na súa Fitotoponimia. Porén, desta volta procederían dos termos Genestaria e Genestariu. Na Galiza hai 34 persoas apelidadas Xesteira (en Nigrán, Baiona e Vigo) e 609 individuos usan o apelido na forma Gesteira (por Cotobade, A Cañiza, Crecente, Baiona, Pontecaldelas...). Co nome Gesteiras existen uns sete pola Estrada e na forma flexionada masculina singular Gesteiro localizamos 196 (en Ponte Caldelas, Marín, Vigo, Pontevedra, Lugo e A Coruña). Natural da vila de Cambados é o músico Xaquín Xesteira, un dos fundadores do grupo Os Faíscas de Solobeira así como da emblemática agrupación Treixadura. Entrevista á profesora Ana Isabel Boullón Agrelo: “Na Galiza non houbo ningunha política activa por parte do Goberno para favorecer a restauración dos apelidos á súa forma orixinal ou á súa adaptación á grafía moderna” Coido que os procesos de restauración dos apelidos ás formas lexítimas dependen moito de factores sociopolíticos. Coñece algún procedemento seguido noutros países para conservar este patrimonio lexicográfico? En realidade eu creo que a modificación dos apelidos –en calquera sentido– non depende só de cuestións sociais, de concienciación... senón do sistema legal. Cada país organiza a inscrición dos nomes propios no Rexistro Civil de maneira diferente. No caso do Reino de España, está contemplada unha certa posibilidade de cambio e incluso bastante liberdade de elección. Por exemplo en Portugal non se pode escoller un nome fóra dunha relación estipulada de nomes portugueses. En España, desde hai algúns anos, podes adecuar os nomes segundo as linguas españolas correspondentes –que é o que di máis ou menos o Rexistro Civil–. No País Vasco houbo unha actitude máis proactiva a adecuar os apelidos á norma vasca e incluso máis facilidades por parte das administracións para facer eses cambios. Velaí vemos o apelido Vaquero, que é un apelido castelán, e que hoxe en Euskadi conta coa grafía vasca. Polo tanto, como ve neste eido o grao de implicación da Xunta da Galiza? Na Galiza non houbo ningunha política activa por parte do Goberno para favorecer a restauración dos apelidos á súa forma orixinal ou á súa adaptación á grafía moderna. E aí temos, por exemplo, o actual presidente da Xunta e o anterior presidente do Goberno de España que están moi satisfeitos cos seus apelidos nas formas castelanizadas. Coido que as autoridades galegas da Xunta da Galiza deberían dar exemplo, e non só non o dan, senón que isto está acorde coa política lingüística xeral da Xunta. Respecto dos nomes propios, houbo algunha listaxe de formas en galego que puxo a disposición a Dirección Xeral de Política Lingüística, pero en canto aos apelidos non fixo ningún tipo de proposta. Na RAG publicamos un elenco deles co fin de estandarizalos, que fose de fácil consulta e que servise de instrumento para unha política lingüística activa co obxecto de restaurar os apelidos. Mais na Xunta non existe unha política activa porque non hai un interese político e tampouco un interese de normalizar a lingua. E esta cuestión como se desenvolve nos rexistros civís? Aínda que a Lei de rexistro civil permite adecuar os apelidos ás formas das linguas españolas correspondentes, despois na práctica tamén inflúe a vontade do rexistrador. Neste senso, nas Xornadas de Onomástica de Pontevedra, sobre os nomes e apelidos achegouse un artigo de Consuelo Castro Rei, que é hoxe avogada do estado. Esta autora sinala que moitas resolucións son absolutamente restritivas e que non se avanzou nada nos últimos 30 anos. Pero claro, como tampouco hai un apoio por parte da Administración galega... Pero tampouco existe un organismo concreto ou departamento da Xunta da Galiza que leve isto? Isto dependería da Secretaría Xeral de Política Lingüística e debería haber tamén un asesoramento da Dirección Xeral de Xustiza para informar e asesorar os rexistradores dos rexistros civís. E aí, desde a RAG, é onde queríamos incidir un pouco. Crear unhas xornadas de información, porque ás veces eles simplemente non saben isto. Coñecen a lei pero ignoran o pormenor do que se agocha detrás dun apelido Otero ou un apelido castelanizado. Nós na academia imos pór en liña nos próximos meses unha guía dos nomes galegos, con moita información sobre as formas galegas de cada un deles, datos históricos, etimoloxía... baseándonos no Diccionario dos nomes galegos de Xesús Ferro Ruibal. Por outra banda, con Gonzalo Navaza e outras persoas estamos na fase de revisión do Dicionario dos apelidos galegos que, entre outros obxectivos, pretende servir de orientación e guía para a restauración das formas galegas respecto da súa grafía moderna. Non se trata de facer “arqueoloxía dos apelidos”; trátase de que os apelidos sexan adecuados á sociedade actual e que se escriban tal e como se escribe na actualidade o galego. Hoxe non se escribe o galego como na Idade Media, como tampouco se escribe o portugués como se escribía nese mesmo tempo.