Veiga, Veigas, Viladonga, Viladóniga, Vilamaior, Vilamarín, Vilamor e Vilameá

De orixe prerromana é o topónimo Veiga, cuxo significado primitivo resulta ser hidronímico, pois, como traen Lorena Carrasco e Gonzalo Navaza, “designa as terras cultivadas situadas na beira dun curso de auga”. Ademais de 184 entidades de poboación e 17 freguesías, na Galiza existen dous concellos ourensáns cuxas denominacións están vinculadas con este termo: A Veiga e Rairiz de Veiga. Segundo o ILG existen na Galiza persoas apelidadas Veiga (ou na forma castelanizada Vega) e Veigas (aínda que tamén coa variante Vegas). As formas propiamente galegas distribúense, para o primeiro dos casos, por 177 concellos, encabezados pola Pontenova, Malpica de Bergantiños, Begonte, O Incio e Castro de Rei; para a segunda, unicamente nos municipios do Incio, Samos, Sarria, Lugo e Vigo. A forma singular conta con 12.370 ocorrencias; a plural, unicamente con 52. No que afecta ás versións castelanizadas cómpre indicar que o seu número ascende, de forma conxunta, ás 3.650 persoas usuarias. De afondarmos na diplomática medieval podemos facer referencia a un Martiño de Veiga que fica entre as testemuñas dunha venda que Salvador Lourenzo e os seus fillos estabelecen co mosteiro de Montederramo o 16 de xuño de 1280. Con posterioridade, e vinculada coas terras mindonienses, emítese unha sentenza favorábel a Álvaro Marques con data do 26 de abril de 1346 e en relación co préstamo da igrexa de San Pedro de Xuances (Xove). Entre a veciñanza alí mencionada fica unha Tareixa Martínez de Veiga (Theresia Martini de Veiga). Na centuria seguinte, concretamente o 19 de decembro de 1435, “Sancha Afonso da Veyga, moradora em Muro, muller que ora soon de Ares Peres de Baruta, notario da dita vila” troca con “Gonçaluo da Manda, çapateyro, morador em Santiago” –e a cambio dunhas herdades que a este lle pertencen en Santiago de Louro– a cuarta parte de certas casas localizadas na rúa compostelá da Troia. Na actualidade usan este apelido a escritora, nada no lugar de Ombre (Pontedeume), Eva Veiga, premio da Crítica de poesía galega 2016 por Soño e vértice; e así mesmo Iria Veiga Ramos, médica psiquiatra e gran divulgadora da ciencia en galego. Coas variantes Viladónega, A Viladónega e Viladóniga existen 9 lugares en toda a Galiza. Sitúanse en Santiago de Boimorto (no municipio do mesmo nome), San Salvador de Cellán de Calvos (Castroverde), San Martiño de Cerdido (no concello homónimo), San Salvador de Serantes (Ferrol), Santa Baia de Mariz (Guitiriz), San Xiao de Rubiás (Lugo), Santa María de Ourol e Santa Baia de Merille (ambas parroquias de Ourol) e San Bartolomeu de Corvelle (Vilalba). A estas habería que lles sumar a freguesía de Santiago de Viladonga, no municipio de Castro de Rei. No plano etimolóxico cómpre sinalar que a orixe destes topónimos fica nunha villa dominica, ou sexa, nunha granxa ou casa de campo vinculada cunha muller (dona – dominica) de orixe nobre. Sen dúbida, esa é a explicación do topónimo medieval Furco de Vilardonega, hogano unicamente coñecido como Furco (na freguesía cuntense de San Breixo de Arcos de Furcos) aínda que até non hai moito se denominaba a nivel popular Furcodona (para distinguilo tamén dun Furcomao). O curioso disto radica no feito de que ao longo do século XIV ese lugar foi gobernado por determinadas freiras do mosteiro de Santa María de Belvís. Unha delas, Tareixa Álvarez, prioresa desa comunidade, tiña por avó o trobador Paio Gómez Chariño; mais tempo atrás, o mesmo lugar é administrado por Xoán Mariño de Rianxo (tamén vinculado co trobador), xusto no momento en que de xeito fugaz o lugar se di Villa de Furco Donego (1359). Dentro do plano da onomástica comentaremos que son 423 as ocorrencias do apelido Viladónega (porén, na forma Villadónega) distribuídas por 11 municipios (Cerdido, Cedeira, Valdoviño, Láncara, San Sadurniño, Narón, Begonte, Cariño, Ferrol, Lugo e A Coruña). Na versión coa vogal sincopada, o apelido Viladonga unicamente conta con 7 persoas usuarias que se localizan nos concellos de Ribadeo e Lugo. No ACS consérvase un poder que, con data do 11 de xaneiro de 1569, lle outorga Ares Pérez de Billadonga ao crego Pedro Farto para que tome posesión “del lugar y casal que se dize de Ferreyra, sito en la felegresía de San Martino de Mondoñedo”. Veiga designa, segundo Carrasco e Navaza, as terras cultivadas á beira dun curso de auga Co significado de vila grande preséntase o topónimo Vilamaior, formado a partir do substantivo latino villa e do adxectivo maior. Son 20 as entidades de poboación hoxe existentes e 7 as freguesías, concretamente as que aquí citamos: Santa María de Vilamaior de Boullosa (Baltar), Santa María de Vilamaior de Caldelas (Castro Caldelas), San Lourenzo de Vilamaior de Negral (Guntín), Santiago de Vilamaior (Ordes), dúas homónimas denominadas Santa María de Vilamaior (Santa Comba e Sarria) e Santiago de Vilamaior do Val (Verín). No que afecta ao plano da antroponimia sabemos que en non menos de 11 concellos se distrubúe o apelido na forma castelanizada Villamayor, entre outros en Silleda, Lalín, Forcarei, Vila de Cruces e A Fonsagrada. Concretamente son 254 as ocorrencias. Na actualidade non dispomos de ningunha persoa apelidada oficialmente coa forma galega. Por outra banda, a antiga vila de Mondoñedo, denominada de Vilamaior, contou outrora cunha leprosaría denominada co mesmo topónimo, tal e como certifica un texto de 1373: “Item mando leprosis de Ripaeuui siue leprosarie de / Burgo quinquaginta mor. Iten leprosis leprosarie de Vilamaiori quinquaginta mor”. Dando un chimpo cara ás terras de Ordes sinalaremos que unha tal “Maria Eans, moller que fuy de Vasco d’Ameyxan”, o 6 de xuño de 1428 doa –en terzas partes– todos os bens que posúe en Santiago de Vilamayor e outras freguesías da “terra de Montaos”. No que atinxe ao topónimo Vilamarín este fórmase a partir da voz latina villa (casa de campo) e o xenitivo do antropónimo Marinus (Marinii), tal e como asegura Xosé Luís Méndez Ferrín. Con este nome existen 5 entidades de poboación, concretamente en San Tirso de Mabegondo (Abegondo), San Xulián de Campelo e Santiago de Fonteita (ambas no Corgo), San Fiz de Vilamarín (Monforte de Lemos) e Santiago de Vilamarín (Vilamarín). A estas cumpriría engadirlles un Castro de Vilamarín en San Tirso de Mabegondo (Abegondo). Como se intúe das liñas anteriores, tamén hai dúas parroquias así denominadas e un concello homónimo en Ourense. Na forma castelanizada Villamarín, mergullados xa no plano antroponímico, espállase tal apelido por 33 concellos (Toén, Castrelo de Miño, Meira, Pontecesures, Pol...) contando cun milleiro de ocorrencias. Porén, a forma galega non dispón de ningunha persoa usuaria segundo os rexistros de 2020. Así e todo, na cidade da Coruña existe o apelido composto Vales-Villamarín, que usou aquel secretario perpetuo da RAG e fundador da Irmandade da Fala de Betanzos Francisco Vales Villamarín (1891-1982). Entre as testemuñas dun documento do 14 de outubro de 1379, segundo transcribe Anselmo López Carreira nos seus Fragmentos de notarios (Ourense, séculos XIV-XVI), fica o escudeiro Gil Rodrigues de Vylamarin; así como tamén o é cinco anos máis tarde Afonso Ougea de Villamarin, segundo os Documentos do arquivo da catedral de Ourense (1289-1399), do mesmo autor. Talvez proceda de Villa Mauri o topónimo Vilamor, como achega Paulo Martínez Lema, o que viría a significar vila escura, ou algo semellante. Así e todo, non hai que descartar a posibilidade de que algún topónimo poida aludir a unha Villa cualificada polo adxectivo latino Maior. Son 7 os lugares con este nome que hoxe existen na Galiza, concretamente nas parroquias de San Vicente de Vilamor (Folgoso do Courel), San Pedro de Cangas (Foz), San Salvador do Mao (O Incio), San Sadurniño de Piñeiró (O Saviñao), San Xiao de Cumbraos (Sobrado) e en Santo Estevo de Vilamor (Toques). Ademais, como se deduce das liñas precedentes, tamén hai varias parroquias con ese topónimo, dúas xa citadas en unión coa de Santa María de Vilamor (Mondoñedo). No que atinxe aos apelidos galegos, temos só 8 ocorrencias na provincia da Coruña, ademais de contarmos con varios centos delas en 22 concellos (Toques, Sobrado, Vilasantar, Palas de Rei, Melide...), concretamente 827. Dunha villa 'dominica', granxa vinculada a unha muller, xorden os topónimos Viladonga e Viladóniga Dentro do plano histórico debemos aludir a un documento conservado entre os pergameos da catedral de Mondoñedo e que foi redactado o 18 de febreiro de 1205. Segundo o sinalado nel, Lopo Fernández entrégalle ao cabido desa igrexa determinados herdos en Vilameá, sitos nunha freguesía denominada Santa María de Vilamaior. Segundo un extracto da transcrición efectuada por Enrique Cal Pardo, o texto reza así: “in Uilla Mediana concurrente ad ecclesiam sancte Marie de Uillamor”. Co significado de “vila do medio” maniféstanse os topónimos Vilameá e Vilameán, dos que Galiza conta con 33 entidades de poboación e catro freguesías, concretamente as de San Martiño de Vilameá (Guntín), San Vicente de Vilameá (A Pontenova), Santa María de Vilameá de Ramirás (Ramirás) e San Bieito de Vilameán (Tomiño). Tan só o topónimo Vilameá ten reflexo antroponímico coa mesma grafía e coa de Villameá. A primeira conta con 32 ocorrencias rexistradas en Rodeiro, A Coruña e A Estrada; a segunda, unicamente 5. Estamos, logo así, perante un apelido en vías de desaparición. No plano histórico queremos dar conta dun convenio asinado o primeiro de maio de 1186 entre “Veremundus Menendi” e o mosteiro de Santa María de Sobrado polo cal o primeiro renuncia ao lugar de Vilameán, que reclamaba o mosteiro. Deste xeito, Veremundus podería tomar o hábito e ser sepultado no referido cenobio. Por outra banda, na diplomática de Montederramo existe un pergameo de 1265 no que se indica que Rodrigo Sánchez de Vilameá (Rodericus Sancii de Vila Mediana) vende ao seu fillo García Rodríguez o celeiro que posúe en Manzaneda así como a seara de San Xoán. A transcrición deste texto correu a cargo de Ramón Lorenzo Vázquez e Maka Pérez. Tempo máis tarde, o 8 de abril de 1333, “Iohanna Peres, filla que foy de Pero Peres dito Gordo de Peraredo et de Trastulffe” véndelle a “Pero Fernandez, clerigo de Santiago d’Entrambas Aguas, et a Tereyga Gomes, filla de Gomes Eanes de Vylamea” a metade do casal de Fontao en Santo Estevo de Trasulfe (quizais localizada esta parroquia en Pantón) por 200 marabedís. Na actualidade utiliza este apelido na forma galega o secretario da fundación Bautista Álvarez e xerente de Sermos Galiza o estradés Roberto Vilameá Ponte. Entrevista a Roberto Vilameá Ponte: “Entendo que non ten lóxica levar un apelido que non está ben escrito nin se corresponde co que son” En que momento aconteceu a restauración dos seus apelidos? Que motivos o levaron a facelo? Pois realmente é con 16 anos cando comezo a cavilar que no meu apelido “Villameá” algo non cadraba. Lendo o libro da materia de Latín -que estaba en galego- atopo a definición de Vilameá como “vila situada a media altura nun monte”. Pouco tempo despois descubro -falando co meu pai, orixinario de Paderne de Allariz- que a nosa familia sempre foi “Vilameá”, e que a mudanza se produce cando el e seu irmán emigran a Venezuela. Aínda anos despois atopo papeis -do partido xudicial de Allariz- de comezos do século XX citando ao meu avó, como Eliseo Vilameá. O meu segundo apelido era “Puente” e aí si non atopei referencia histórica documentada. Co paso dos anos si utilizaba xa normalmente “Vilameá” aínda que non o tiña restituído legalmente, será xa no ano 2000 cando entendo que non ten lóxica levar un apelido que non está ben escrito nin se corresponde co que son. Foi dificultoso o cambio legal dos dous apelidos? Realmente un chisco si, a primeira solicitude que formulo ao rexistro civil de Ourense para a restitución de Vilameá e de Ponte, veume denegada -nun auto en perfecto español- aducindo que como había o apelido “Puente” en España pois que tamén podía ser galego. Co de “Villameá” facía unha estraña regra de tres en relación ao anterior pois realmente en español sería “Villamediana”. Fixen unha apelación e finalmente veume aprobado que “Vilameá” si o podía restituír pero que Ponte non, polo que tiven que formular un cambio de apelido pois eu estaba presentando un escrito acolléndome á Lei de 1999, onde podiamos regularizar ortograficamente os apelidos, pero con Ponte, tiña que solicitar un cambio, como se quixese pór outro apelido distinto. Moi ao meu pesar así o fixen. Atopou apoios nese camiño un pouco complexo? Teño que dicir que esa Lei de 1999, á que me acollín, estábana interpretando moi restritivamente as persoas encargadas dos rexistros civís. A intervención do deputado do BNG Francisco Rodríguez a finais do ano 2000 preguntando no Congreso español e María Pilar García Negro no Parlamento galego, demandando que os rexistros civís na Galiza facilitasen os trámites de corrección de apelidos, creo que amoleceu vontades de quen non estaba disposto a facilitarnos o camiño. Que sensacións e reaccións xurdiron en vostede e na súa contorna (familiar, de amizades...) cando xa é oficialmente Roberto Vilameá Ponte? Realmente como na práctica xa estaba a usar os apelidos correctamente escritos non creo que as miñas amizades mesmo percebesen a mudanza. O meu pai e miña nai, que si me preocupaba máis, non tiveron ningún problema en aceptar algo que era axustarse ao xenuíno en galego, conservarase ou non documentación escrita que o avalara. Houbo algunha reacción familiar -no caso de Ponte- que si me sorprendeu. Mais é sintomático que na Galiza ser fieis á orixe, ao propio e procurar ser coherentes, chama a atención. Todas as mudanzas poden xerar malentendidos. Hai que explicalos e normalmente a xente entende perfectamente que a restitución ao galego é o camiño. Como anécdota, lémbrome de pequeno que a un veciño noso de Berres, na Estrada, cofundador do coro de requinta en 1930 “Os Airiños do Ulla” e xa falecido, chamabámoslle Xestoso, mais en toda a documentación aparecía Gestoso. Tardei en entender, daquela, a que se debía.