Ribeira, Ribeiro, Romai, Romeu, Roxo, Rubiáns, Saiáns, Seixas e Seixo

O apelido Ribeira abunda na Galiza de forma significativa, posto que hai unhas 9.170 persoas usuarias con esa denominación e as variantes Ribera, Riveira, Rivera e Riveras. Ribeiro goza cunha representatividade semellante, pois son 9.931 as persoas que o usan, en alternancia coas formas non restauradas Ribero, Riveiro, Rivero e Riveiros. Non imos indicar cadansúa distribución xeográfica xa que esta é máis que salientábel; porén, si vemos preciso sinalar que Ribeira procede do termo latino riparia (zona á beira dun río...). E entre os lugares chamados Ribeira e Ribeiras hai unhas 80 entidades de poboación, ademais das non menos de 15 freguesías (situadas en Castro de Rei, Baños de Molgas, Cervantes, Crecente, A Estrada, Mañón, Navia de Suarna, Palas de Rei, Pantón, Ribeira, Touro e Xinzo da Limia) e os concellos de Ribeira e Ribeira de Piquín. Pola contra, non tan relevantes resultan na toponimia maior os lugares denominados Ribeiro ou semellante, procedentes da voz latina ripariu (río pequeno), pois só hai 14 entidades de poboación e unha bisbarra así denominada e a freguesía de San Pedro Fiz do Ribeiro (Bande). Procedente dos fondos documentais da catedral de Lugo, no AHN custódiase un documento de 1386 vinculado coas antigas terras de María Castaña, concretamente do couto da Cereixa (San Pedro de Cereixa), pois un tal Fernando Cego entregáballe ao bispo lugués certas herdades alí existentes. Entre as testemuñas presentes aparece un “Frey Lopo das Ribeiras”. Na centuria seguinte, e na vila de Pontevedra, exerce como “escripvan del rey” un Juan de Gonçales do Ribeiro. Mais ambos os apelidos poden alterar o seu xénero dependendo de se o seu portador é un varón (Ribeiro) ou unha muller (Ribeira). Isto asegúrase nun foro outorgado polos monxes de San Martiño Pinario, o 16 de novembro de 1593, de determinados bens que outrora foran do dominio do mosteiro de San Miguel de Couselo. O contrato concedíaselles a “Domingos Riveiro, labrador, vezino de San Miguel de Couselo (...) e a Catalina Riveira, vuestra muger”, e o patrimonio para explotar era “el nuestro lugar que se dize e nonbra de Morigade, sito en la dicha felegresía y aldea de Morigade”. Entre as persoas da cultura galega que empregan estes apelidos veñen á nosa mente a escritora Elvira Ribeiro Tobío, premiada no Certame de Poesía Erótica Illas Sisargas (2011) por carnia haikai; o escritor Antón Riveiro Coello, Premio Álvaro Cunqueiro de Narrativa (1999) por Homónima; e o artesán Rodrigo Riveiro (Obradoiro Ferraxe de Prata), Premio Artesanía de Galiza (2017) por A cunca do minifundio. Das voces latinas 'riparia' e 'ripariu' proceden os topónimos Ribeira e Ribeiro Eligio Rivas Quintas sinala que do adxectivo latino romaeus-a-um derivan o topónimo e antropónimo Romeu, cuxo significado é peregrino a Roma. Ademais, dunha vila romani procederá o topónimo Romai. Este só conta cun nome de lugar no concello de Portas, Romai Vello, así como unha parroquia –San Xiao de Romai– á que pertence o anterior. Por Paderne, Malpica de Bergantiños, Ribeira, A Illa de Arousa, Valga e 48 municipios máis distribúese o apelido correspondente, mais na forma non restaurada Romay, que chega a un número de 1.935 usuarios. Pola contra, Romeu só conta con 321 persoas nun total de 13 concellos (entre outros os de Vilamaior, Cabanas, Miño, Lousame e Noia), ás que lles habería que sumar as apelidadas de xeito non normativo, Romeo e Romero, que ascenden así a preto de 20.528 persoas. Porto Romeu (en Barro) e Romeu (en dúas freguesías de Vigo), son os únicos topónimos vinculados directamente co termo Romeu. Nun pergameo de 1251, procedente dos fondos da Armenteira e que se custodia no AHN, cita aquela parroquia de Romai como Sancti Juliani de Romaym. Segundo outro que se conserva no ARG, e que leva data de 1410, “Inés Álvares, moller de Pero Ares d’Aldaa, escudeiro” concedíalles a “Fernán Durán, lavrador, morador enna freiguesía de San Giaao de Romay, i a vosa moller, Taresa Eans (...)” unha “leira de vinna, disemo a Deus, que disen do Caualeiro”. Como apelido facilitamos o dato dunha escritura de requirimento efectuada por “Rodrigo de Romay, escudero”, o 26 de novembro de 1509, para que San Martiño Pinario recibise os marabedís que debía por “Leonor Yannes de Romay, su madre”, pois “tenía en las felegresýas de Santa María de Jobre, e Santa Cruz de Lesón, e Santiago de Puebla, çiertos lugares e cosas de fuero del dicho monesterio, juntamente con Estevan de Junqueyras, su hermano (...)”. Con respecto ás persoas apelidadas Romeu, cómpre sinalar que na contorna de Montederramo aparece por 1146 un Suerus Romeu, que está a efectuar permutas con ese cenobio. Na diplomática de Toxos Outos certificamos a presenza dun cabaleiro (miles) chamado Petrus Romeu en 1156; 40 anos máis tarde vemos un Pelagius Petri cognomento Romeu, quizais fillo do anterior; e un Petrus Ferdinandi dictus Romeu que pronuncia as súas últimas vontades o 9 de abril de 1231. Apelidado tamén así foi aquel trobador galego chamado Johan Romeu, do que se cre que era lugués e do que só se conserva unha cantiga de escarnio (recollida tanto no Cancioneiro da Biblioteca Vaticana como no da Biblioteca Nacional de Lisboa). Tanto o antropónimo como o topónimo Romeu proceden do adxectivo latino 'romaeus' Da palabra Arroxo, de procedencia prelatina (arrugia) e co significado de galería dunha mina, deriva o topónimo Roxo. Non son moitos os lugares así denominados, uns cinco aproximadamente, aínda que deberían contabilizarse cos Arroxo e Arroxos existentes, moitos deles polas terras de Becerreá, Baralla, A Fonsagrada etc. Como apelido non hai persoas que usen Roxo, aínda que si a forma non etimolóxica e castelanizada Rojo, que empregan uns 2.537 individuos nun total de 57 concellos, liderados en relación coa porcentaxe de poboación polos da Arnoia, Zas, Monterroso, Gomesende, Malpica de Bergantiños... Do bispado mindoniense é unha dádiva entregada por María González ao chantre desa catedral en 1291. Nela cítase a Pedro Rodrigues dicto Roxo, cidadán de Vilamaior; e o 28 de xaneiro de 1351 documéntase que un Pedro Romeu, morador en Gordón, recoñece perante o xuíz da Póboa de Chantada, Pedro Pérez, que as herdades que tivera Xoán Roxo na vila de Gordón eran do mosteiro de San Salvador de Asma (Chantada). Usou este apelido Balbina López Roxo, guerrilleira galega que colabora na resistencia contra os nazis en Francia e foi enlace da guerrilla antifranquista na Galiza. Incluso forma parte da Revolución Cubana. Da palabra Arroxo, con procedencia prelatina ('arrugia') vén o topónimo Roxo Verbo das investigacións de Boullón Agrelo, do nome latino Rubianus xorde o topónimo Rubiáns. No concello de Bóveda hai un lugar de Rubián así como a freguesía de Santiago de Rubián; e en Vilagarcía de Arousa, Rubiáns de Arriba e Santa María de Rubiáns. No plano da antroponimia, na actualidade unhas 683 persoas úsano como apelido na forma castelanizada Rubianes. Os concellos nos que se certifica a súa presenza son 23, dos que figuran como máis característicos os de Fornelos de Montes, Vilagarcía de Arousa, Baralla, Monfero e Ares. Nun pergameo custodiado nos fondos do AHUS e que data do 13 de novembro de 1459 achégase que “Lois Días, escudeiro, fillo de Afonso Días” é “morador enno lugar de Sejas, ende da felegresía de Santa María de Rubiãas”. Como apelido distinguimos entre os protocolos notariais de Noia un “Bastián de Rubiáns, çapatero” que xunto con “Antonia Díaz, marido y muger, vezinos de la freguesía de Santa Baya de Louro” entran en acordos o 21 de abril de 1579 con “Chripstobal Domano, mercader, vezino de la (...) villa de la Puebla”. O topónimo galego Rubiáns ten a súa orixe no antropónimo latino 'Rubianus' Un exemplo de haxiotopónimo é Saiáns, pois deriva de Sanctus Iohannes. Deste proceden, así mesmo, Seoane e Seivane. Con aquela denominación hai unha entidade de poboación no concello de Moraña, concretamente na parroquia homónima de San Salvador de Saiáns. Porén, tamén rexistramos outra freguesía, desta volta en terras viguesas, que se di San Xurxo de Saiáns. Como apelido coñecemos as formas Sayáns e Sayanes, aínda que a maioritaria Sayáns se estende por Moraña, Campo Lameiro, Boiro, Vilagarcía de Arousa e 10 concellos máis. Aqueloutra vese unicamente nos municipios de Rois, Nigrán e Vigo. En total non chegan a superar os 500 individuos. No que atinxe á citada freguesía morañesa, esta aparece nomeada como Sant Salvador de Sayans nun feudo que Alonso de Fonseca lle concede a Alonso de Lanzós o 26 de maio de 1463. O apelido Saiáns, aínda que na forma Sayáns, foi usado polo crego cuntiense –escritor, xornalista e membro da RAG– Elisardo Sayáns Ocampo. Exemplo de haxiotopónimo é Saiáns, pois deriva de 'Sanctus Iohannes' De saxa / saxum proceden os topónimos Seixas e Seixo que, aínda que teñen que ver co amplo significado de rocha, en moitas ocasións habería que identificalo coa pedra metamórfica denominada cuarcita ou seixo. Con esta raíz hai máis de 100 entidades de poboación galegas, ademais das parroquias de Santo Anxo do Seixo (O Bolo), Santa Ana da Barcia do Seixo (A Lama), Nosa Señora do Carme do Seixo (Marín), San Pedro de Seixas (Cospeito) e Santa María de Seixas (As Somozas). Co apelido Seixas, aínda que maioritariamente na forma Seijas, contabilízanse unhas de 5.040 persoas en toda a Galiza, asentadas en 112 concellos (Castroverde, Outeiro de Rei, Guntín, Guitiriz, Sobrado...); e co de Seixo (ou Seijo) non menos de 4.497, distribuídas na Capela, Abadín, Bergondo, Toen, O Pino e 85 municipios máis. Son coñecidos con tales apelidos: o ensaísta Miguel Anxo Seixas Seoane, o historiador Xosé Manoel Núñez Seixas, o crego galeguista Xaime Seixas Subirá (1915-1994) o tamén escritor Marcos Seixo Pastor e o violinista Cibrán Seixo Pazos. No ámbito histórico, queremos facer mención dun pergameo procedente de Santa María de Monfero, pois por medio del este cenobio recibe os bens que no seu couto posúe Johan Iohanes das Seyxas. Tal entrega ten data do 13 de xuño de 1274. Do século XVI é un texto de traspaso efectuado por “Costança Oanes do Seixo, muger de Lopo do Seixo, vezino de la felegresía de San Vyçenço do Pyno”, ao mosteiro dos dominicos de Bonaval. Con data do 13 de agosto de 1532, aquela “entregaba ao referido convento o lugar e casal de Leborán, nesa parroquia, en razón do cumprimento dunha cláusula do testamento de Pedro Galego”.