Penabade, Ponte, Pontes, Pontevedra, Pousada, Pousadas, Praza, Queixa e Queixas

Se ao substantivo penna se lle engade abbatis podería dar o topónimo Penabade, mais se temos en conta as numerosísimas achegas de Gonzalo Navaza e a Onomástica persoal de Eligio Rivas igual este Penabade xurdiría a partir de penna e o xenitivo do antropónimo Batus. En Ourol, e máis concretamente na freguesía homónima que leva por patroa Santa María, existe o lugar de Penabade, mais non hai testemuños por ningún outro sitio da xeografía galega. Como apelido, para nada abundante, só hai unhas 17 persoas que o usan na forma galega (algunhas da cidade de Vigo); porén ascenden a 680 as que o empregan castelanizado (Penabad). Apelídanse coa forma restaurada os actores Pepe Penabade e Lucho Penabade Outeiro (compoñente dos Quinquilláns), así como o escritor Bernardo Penabade. Penabade pode proceder dos substantivos “penna” e “abbatis” Entre os fondos da diocese de Mondoñedo existe un pergameo redactado en Viveiro, con data do 24 de marzo de 1309, no que aparece como testemuña Pero Paez de Penabade. Evidentemente, do substantivo latino ponte procede o topónimo galego homónimo que fai alusión a unha construción que serve para cruzar un curso de auga. Existen unhas 300 entidades de poboación que o usan, 20 parroquias vinculadas con esa denominación, nove concellos (Ponte Caldelas, Ponteareas, Ponteceso, Pontecesures, Pontedeume, Pontedeva, A Pontenova, As Pontes de García Rodríguez e Pontevedra) e unha provincia. Que conste que Duos Pontes foi unha das mansións romanas localizadas cabo da Per Loca Maritima (Vía XX) do Itinerario de Antonino, que hai quen a identifica coa mesma urbe de Pontevedra, coa Lanzada ou con Santa Cristina de Barro (Noia). Como apelido, destacan as formas en singular Ponte e Puente, que suman entre ambas preto dunhas 5.452 persoas, seguidas dos seus equivalentes en plural Pontes e Puentes, que superan en conxunto os 1.370 individuos. Alén diso, tamén contamos cun apelido composto, só rexistrado en Ourense: referímonos a Puente-Dodd (con só oito persoas) e outro que alude á capital do Lérez. Pontevedra é empregado como apelido por 118 persoas que se asentan en Cambados, Poio, Pontevedra, Redondela e Vigo. Dentro do contexto histórico, rexistramos na veciñanza da cidade das burgas, polo ano 1292, un Johan da Ponte; así como, no cabido mindoniense, un cóengo denominado en 1404 Afonso Fernandes das Pontes. No que atinxe ao apelido Pontevedra, recollemos varios testemuños no Libro de Notas de Álvaro Afonso, transcrito por Anselmo López Carreira, e máis concretamente na obriga que tiña o xudeu “Abraan, fillo de Salamon o vello, que ata IX dias dese et pagase a Pero Gonçalves de Pontevedra triinta brancas que confesou que lle devía”. Na Idade Moderna constatamos a existencia de diversos documentos de “Juan de Pontevedra”, como este que extractamos de 1520: “frey Juan de Pontebedra, monje religioso profeso del dicho monesteryo de San Martino de la horden de San Venyto”. Leva o apelido Ponte, na actualidade, a actriz galega nada en Buenos Aires Laura Ponte Santasmarinas. Mais así tamén se apelidou un dos máis activos galeguistas e cofundador das Irmandades da Fala, Antón Vilar Ponte (1881-1936). Do substantivo latino “ponte” procede o topónimo galego homónimo O verbo latino pausare (descansar) ten por participio pausata, termo do que deriva o topónimo Pousada, substantivo que está vinculado co lugar no que o camiñante pode descansar. Como mínimo existen 58 entidades de poboación con ese nome, así como cinco freguesías: Santiago de Pousada (Baralla), Santa Catarina de Pousada (A Pastoriza), San Mamede de Pousada (Sobrado) e San Lourenzo de Pousada (tanto en Baleira como en Boqueixón). No plano da antroponimia podemos sinalar que a forma Pousada conta con máis de 1.700 ocorrencias (distribuídas en 29 concellos, entre os que destacan os de Riós, Poio, Vilardevós, Castrelo de Miño e Bueu), unhas 1.530 persoas úsano na forma castelanizada Posada (esparexidas en 23 concellos) e o plural Pousadas só o empregan sete como segundo apelido. Nun texto de 934 procedente dos fondos do mosteiro de Celanova cítase unha “Pausata de Erizila”, e por 1139 menciónase unha Pausada no testamento de Guntrode Muniz. Son moitos os textos medievais nos que se observa o apelido Pousada, mais queremos lembrar aquel no que “Gomes Barcala, escudeiro, morador enna freguisía de San Martino de Ryoboo” lle vende a “Pedro Ares d’Aldaao, escudeiro”, o “meu lugar de Figueira, que he enna freguisía e couto de San Martino de Calloure, enno qual agora mora Juan de Pousada”. O verbo latino “pausare” (descansar) ten por participio “pausata”, do que deriva o topónimo Pousada Este pergameo, do que foron testemuñas “Nuno Álvares de Sevil “O Moço”, Garçía Paes de Costeenla, Lopo do Cadavo, escudeiros, e outros”, ten data de 1464 e consérvase no ARG. Certo é que unha das poetas que gaña o Premio Nacional de Poesía Xosé María Pérez Parallé (2020) se chama Sara Plaza. Ela, curiosamente, non nace en terras galegas, senón en Madrid, aínda que gusta de defender a nosa cultura e escribir no noso propio idioma. Praza é un apelido e topónimo que procede do latín vulgar plattea e, malia que adoita significar un cruzamento de rúas urbanas, tamén pode ser sinónimo de agra, segundo Cabeza Quiles. Chámanse así máis de 15 lugares; porén, na nosa antroponimia non temos rexistrado persoas que empreguen este apelido en galego, pois unhas 570 úsano na forma castelanizada Plaza. As persoas así chamadas distribúense por Cualedro, Oímbra, Riós, Baralla, Monterrei, Verín e 20 concellos máis. Evidentemente, na época medieval, as persoas que se digan Praza han aparecer –xeralmente– en zonas urbanas, e deste xeito vemos un Martinus Martini, filius Martini Iohanis de Platea, entre as testemuñas dunha escritura asinada en Ourense o 29 de xullo de 1297. Un século máis tarde, fican na mesma cidade “quatro omes boons (...) conven a saber a Gonçalo Eanes das Tendas e a Garçia Perez da Fonteyna e Pero Paez e Garçia Fernandes da Praça”. Tales persoeiros rexístranse nun documento de avinza expedido o 26 de xullo de 1384. Praza é un apelido e topónimo que procede do latín vulgar “plattea” Edelmiro Bascuas, unha das verdadeiras eminencias na etimoloxía galega, considera que os topónimos Queixa, Queixas e Queixo teñen que ver xeralmente coa palabra do latín vulgar capseum. Este termo, dentro dun contexto orográfico, viría significar que ten un aspecto “semellante a unha caixa”, ou sexa, que se trata dun val encaixado ou con forma de gorxa. Co topónimo Queixas, existen dúas entidades de poboación galegas, un concello (Chandrexa de Queixa) e un par de freguesías: Santa María de Queixas, en Cerceda; e Santa Cruz de Queixas, en Chandrexa de Queixa. A respecto da utilización destes substantivos como apelidos, cómpre indicar que Queixa, na forma Queija, abunda en 10 municipios (encabezados por Riós, Laza, Vilariño de Conso, Manzaneda e Vilardevós), e úsano unhas 350 persoas; e Queixas, tamén grafado maioritariamente Queijas, conta cunhas 281 ocorrencias distribuídas en 12 concellos (Cerceda, Carral, Arteixo, Sada, Pontedeume...). A forma con “x” da freguesía da Santa Maria de Queyxas recóllese documentalmente ao redor do ano 1500 n’O libro de subsidio, transcrito por Mercedes Vázquez Bertomeu. Por 1599 vive Alonso Queyjo do Rego d’Obra en Santa María de Queijas, conque o seu apelido puidera proceder da adaptación ao masculino do mesmo topónimo do lugar no que reside. Esta afirmación susténtase no feito de que anos atrás, concretamente en 1533, vivise ao lado da referida parroquia –concretamente na de San Martiño de Rodís– unha tal María Queixa, que ficara viúva de Pedro Queixo da Ermida, tal e como se constata nun documento do ACS. Na actualidade leva este apelido a profesora, escritora e membro da sección de Lingua, Literatura e Comunicación do Consello da Cultura Galega Mercedes Queixas Zas. Entrevista ao actor Lucho Penabade Outeiro: "Estráñame moito que existan persoas concienciadas co galego que seguen mantendo o apelido castelanizado" Sabemos que vostede restaurou ambos os dous apelidos á forma galega. Que motivos o levaron a actuar así? Souben que no Congreso se acababa de aprobar unha iniciativa na que se podía facer legalmente ese cambio. Fiqueille moi agradecido a quen defendeu a proposta e aproveitei a oportunidade. Cando fun renovar o DNI xa o fixen cos novos apelidos Penabade Outeiro. Lembra como foi o proceso? Eu sabía que Penabad non era unha forma galega porque na toponimia máis achegada a Muras, onde nacín, existe o lugar de Penabade. Tamén estaba ao tanto de que en documentos antigos existía ese apelido coa forma galega. Con respecto a Outeiro, miña mai sempre dicía que era dos Outeiros. Non haberá outeiros e outeiriños a moreas! A quen lle recomendaría, sen dúbida, que restaurase os seus apelidos? A todo o mundo. É unha cuestión de xustiza e dignidade. De feito, estráñame moito que existan escritores, políticos, profesorado, xente da cultura e outras moitas persoas concienciadas co galego que seguen mantendo a súa forma castelanizada. O máis doloroso é que os topónimos e os antropónimos foron deturpados cunha intención arbitraria e mesmo ridiculizadora que causa moita carraxe ver diante. Coñece algún Penabade ou Outeiro que actuase do mesmo xeito que vostede? O meu querido amigo Pepe Penabade, actor coma min, que o fixo pouco despois ca min. Xa eramos os únicos Penabade na listaxe telefónica de Santiago. Por fin! Tamén Bernardo Penabade, profesor de ensino medio. Do seu contorno familiar o do círculo de amizades sabe de alguén máis? Coñezo moita xente con intención de facelo canto antes. É algo que sempre sae nas conversas e só falta dar o paso. A miña compañeira Nazaré da Vila está farta de corrixir o Dávila que aparece en moitas comunicacións ao mínimo descoido. Nótase que hai moito activista en contra do galego. Non atopo outra explicación que o paternalismo e a mala fe. Nas visitas teatralizadas que vostede realiza con Tero Rodríguez a distintos lugares históricos empregan sempre o idioma galego. Pódese explicar o patrimonio galego sen termos en conta a nosa onomástica, a idiosincrasia e a propia lingua? Nalgunha ocasión xa reflexionei nas redes sobre o feito de que facer teatro en galego con moita xente de fóra, normalmente turistas e afeccionados á historia, é o máis coherente e acaído. Sempre hai excepcións; “Los trogloditas hablaban gallego?” espetáronnos en plena representación en Dombate e outras incidencias máis ou menos divertidas. Para a Tero e para min, igual que Luís “O Caruncho” ou Borxa Insua e outras compañeiras e compañeiros, o galego dálle sentido ao que facemos, é algo que compartimos de inicio. Por outra parte, é ferramenta básica do noso traballo á que sempre se lle saca partido, a fonética, os xiros, a súa sintaxe específica, os dobres sentidos, a retranca, a beleza en si dos nomes de persoas e lugares. Os nosos personaxes constrúense tendo moi en conta a oralidade, as cántigas, o refraneiro, a poesía culta ou popular, os contos e lendas específicos da zona e a documentación histórica. A oralidade está sempre por enriba do libresco. É o que nos dá a vida. É certo que a lingua, a textualidade, perdeu moito peso no teatro, pero o idioma hai que respectalo porque sobre el pesan prexuízos moi asentados. Respondendo por fin á pregunta, para nós é inconcibíbel facermos teatro sobre a nosa historia se non é coa lingua como aliada principal. Non se trata só de autenticidade, ou de radicalismo lingüístico, senón de ser críbeis e mesmo prácticos no traballo que facemos.