Oxea, Paraxó, Parceiro, Pacios, (do) Pazo, Pazos, (da) Pena e Penas

Do antropónimo Uxía e do haxiotopónimo Santa Uxía deriva o apelido Oxea, tantas veces escrito nos textos medievais como Ougía, Oujía, Ougea. Así, por exemplo, existe un lugar denominado Ougia entre a documentación do mosteiro de Montederramo aló polo ano 1205. Tamén na de Toxos Outos se rexistra a “fliigrigia de Santa Ougea d’Esar” (Santa Uxía do Ézaro – Dumbría) nun texto do 15 de outubro de 1271. Desa mesma fonte documental coñecemos que unha Maior Fernández Churruchaa lle entrega ao cenobio de Toxos Outos, en 1215, sete casais situados en Santa Uxía de Ribeira (“seten casalia uideliçes de friigresia de Sancta Ougenia de Dayan Mayor”). Como é obvio, algunhas parroquias en determinado momento puideron empregar un ou varios santos patróns, de aí que poida ser coñecida por un deles e tempo máis tarde por outro. Incluso é factíbel que, con importantes reformas construtivas, a igrexa adopte unha advocación diferente. Un caso é o de Santa Ougea de Salgeyros, que documentamos nun pergameo de 1312 (conservado no AFP) e que tamén rexistra o profesor Xosé Manoel Sánchez Sánchez, nun texto de 1447, reproducido no Tombo D do ACS. Pola nosa banda, consideremos que esa descoñecida freguesía debía ser a que hoxe se denomina San Pedro de Salgueiros, en terras de Vila de Cruces. Do antropónimo Uxía e do haxiotopónimo Santa Uxía deriva o apelido Oxea Xa no plano antroponímico cómpre citar nas terras luguesas a “Diego Gomez et Alvar Gomez, hirmaos, fillos de Gomez Fernández Esquerdo, escudeyro de Lea que foy, et de Orraca Rodrigues, hirmaa de Vasco Rodrigues de Santa Ougea, coengo que fuy de Lugo, fillos que somos de dom Roy Vaasques de Santa Ougea et de dona Tareya Lopez de Saavedra”. Dese xeito reza un documento de venda do 6 de xuño de 1347, mais 12 anos antes constátase a presenza na mesma diocese de Lugo de “Pero de Santa Ougea, correeyro” de oficio. Nese século, son coñecidos pola contorna da cidade das burgas os escudeiros “Affonso Alvares Ougea” e “Afonso Ougea de Villamarín”. Clara Iglesias e Fernando Cabeza consideran que o topónimo Paraxó procede da voz latina “petram” Se avanzamos coa lectura de textos modernos, podemos certificar unha evidente vacilación da grafía do apelido, pois aínda que un usuario escriba Oxea tamén pode facelo coas formas Ogea ou Ojea. Serve de exemplo o documento de dote, de 1627, entregado por Margarida de Mendoza para que Ana de Soutomaior, a súa filla, ingrese no convento de Belvís. Así aparece recollido: “(...) Dona Margarita de Mendoça, dueña, viuda que fincó del liçençiado Antonio Oxea d’Albán, y con ella don Basco Antonio Ojea y Camano, su hijo legítimo y del dicho Liçençiado Antonio Oxea, su marido”. Na actualidade contamos cunhas 1.600 persoas apelidadas Ojea distribuídas en 50 concellos (entre os que están os de Rariz de Veiga, Pontedeva, Trasmiras, Piñor e Salvaterra de Miño); 58 úsano na forma Ogea, en tres concellos (Xinzo da Limia, A Coruña e Ourense) e non existe, que teñamos constancia, ningún Oxea. Volvendo ao aspecto toponímico, hai catro lugares designados como de Santa Uxía e unhas 6 freguesías con tal advocación. No que atinxe aos personaxes destacados que empregaron este apelido debemos facer mención de Ben-Cho-Shey, pseudónimo no que se agochaba o escritor Xosé Ramón Fernández-Oxea (1896-1988). Curiosísimo e ben interesante resulta o topónimo Paraxó, mais complicado no plano etimolóxico. Cabeza Quiles considera que é un diminutivo vinculado con Pedra, tal e como así o cre Clara Iglesias Cortizo. Esta autora sinala que a partir da voz latina petram, á que se lle engade o sufixo –ariam, deriva petralia. Deste termo fórmase peralia e del peraliola, cuxo sufixo diminutivo deriva “en xeral na nosa lingua en –oa, coa perda do –l– intervocálico (Paraxoa)”. A persoa posuidora de gando ou terras era o Parceiro Unicamente tres son os lugares que así se denominan en toda Galiza, localizados nas freguesías de Santa María de Ordoeste (A Baña), Santa Mariña de Agar (A Estrada) e Santa María de Luou (Teo). A estes poderánselles engadir dúas entidades de poboación máis chamadas O Paraxón que se sitúan en San Mamede de Bragade (Cesuras) e San Martiño de Galegos (Frades). Como apelido figura só en sete concellos (A Baña, Teo, Santa Comba, Compostela, Ames, Vilagarcía de Arousa e Vigo) e as persoas usuarias, todas elas galegas segundo o INE, non superan as 312. Ademais, rexístranse unicamente coa forma Parajó. Como apelido que está en vías de desaparición, sería interesante que algunha persoa que o emprega como segundo apelido (concretamente son 142) o pase a un primeiro lugar. No tocante á documentación histórica, entre os fondos do ARG custódiase un contrato de compravenda de 1533 polo que “Garçía de Busto, clérigo de la diocesis Compostelana” recibe conxuntamente de “Gonçaluo de Parajoo, el moço” e da súa muller “Sancha Garçía”, así como de “Ares de Parajoo” e a súa respectiva dona, “María de Parajoo”, 18 reais de prata por “todas las heredades, casas, casares, arbores e plantados, brabos e mansos, a montes e a fontes, soutos, dehesas y bouça (...) en el lugar de Rial (...) que hes sito en la freguisía de Santa María d’Osdueste” (Santa María de Ordoeste – A Baña). Os topónimos Pazo, Pacios e outros derivan do substantivo latino "palatium" Deixando atrás ese substantivo, continuamos agora con Parceiro. A súa orixe radica no termo latino partiariu e, segundo o Dicionário Etimológico da Língua Portuguesa (2003) de José Pedro Machado, significa que un individuo “tem parte, que participa em; substantivamente, o que compartilha de”. A persoa posuidora de gando ou terras era o parceiro e, no que atinxe ao plano toponímico, en toda Galiza hai só dous lugares así denominados: un en Santa Mariña de Albixoi (Mesía) e o outro en San Bartolo de Xove (no concello homónimo). Como apelido, abunda na forma castelanizada Parcero (con máis dun milleiro de persoas usuarias), se ben a forma lexitimamente galega –que supera pouco máis de 50 ocorrencias– figura de xeito residual nos concellos de Cerceda, A Laracha, Culleredo e A Coruña. Deste xeito aparece por 1517 na cidade de Tui, pois a administración local desa cidade contaba cun “Gregorio Parceyro” que era “Procurador Síndico”. Nesta liña tamén queremos traer até aquí o parágrafo inicial dun poder emitido en 1565 por unha viúva compostelá. Este reza así: “Sepan quantos esta carta de poder y procuración vieren como yo, Elbira García, muger biuda que fuy e finqué de Gregorio Parceyro, armero, vezina de la çiudad de Santiago, como madre legítima y administradora de la persona e vienes de Estebo Parceyro, mi hijo legítimo e del dicho Estebo Gregorio Parceyro, mi marido (...) otorgo todo my poder (...) a Antonio Gonçalez, cordonero de seda, vezino de la çibdad de Santiago (...) para que en my nonbre (...) pueda rebocar e reboque un poder que he dado a Bieyto Parçeyro, çapatero, hermano del dicho Gregorio Parçeyro, mi marido”. Na actualidade levan este apelido a artista plástica e profesora de literatura Mónica Montero Parcero, o filósofo Óscar Parcero Oubiña, especialista na obra de Kierkegaard; e o escritor Serafín Parcero, autor de Insulae Deourum. Pazos está entre os 40 apelidos máis abundantes da Galiza. Este pode aparecer xustamente deste xeito pero tamén nas formas do Pazo, Pacios ou do Pacio. Entre unhas e outras existen máis de 17.700 persoas que os usan, esparexidas no primeiro dos casos por 164 municipios (Laza, Santa Comba, Marín, Cotobade, Trasmiras...) e no segundo por 49 (Cangas, Pazos de Borbén, Salceda de Caselas, Moeche, Fornelos de Montes...). É certo que tamén existen as formas castelanizadas Palacios e del Palacio, mais estas non son tan significativas. Hogano hai preto de 300 lugares vinculados cos nomes Pazo e Pazos, unhas nove parroquias e un concello (Pazos de Borbén). Todos eles proceden do substantivo latino palatium, que alude a unha mansión ou casa maxestosa. Entre a diplomática de Montederramo consérvase un pergameo polo cal Elvira do Pazo e a súa irmá Gontroda lle confirman a ese cenobio, o 18 de decembro de 1154, certa dádiva concedida tempo atrás (“Ego, Iluira Palaci, cun sorore mea Gontrode, facio uobis cartam rouorationis de una costa que habeo in Sancta Marta). A finais do medievo, concretamente en 1481, o bispo de Lugo concédelle a “Afonso de Paaçeos, morador en Ribas Altas (...) el nuestro lugar de Paaçeos, sito en la filigresýa de Ribas Altas, terra de Lemos”. Por 1538 comprobamos que unha filla dun tal Pero de Paços, no canto de apelidarse coma el, emprega o nome de María Miges de Vilar de Francos. Paulo Martínez Lema sinala que o topónimo Pena está relacionado co tema prelativo "penn- / pinn-" que significa rocha ou pedra Paulo Martínez Lema sinala que o topónimo Pena –e por extensión o seu plural Penas– habería que deixar de vinculalo coa voz latina pinna e si máis ben co substracto prelatino, concretamente co tema penn- / pinn- que significa rocha ou pedra. Uns 400 lugares están vinculados con este termo así como non menos de 18 freguesías. Como apelidos, Pena e Penas suman (xunto coas variantes castelanizadas) un mínimo de 22.600 usuarios, que se estenden, de certo, por toda Galiza. Nun pergameo do mosteiro de Montederramo de novembro de 1223 figura entre as testemuñas un tal Fernandus Petri da Pena. Noutro, do 16 de novembro 1311, aparece en San Martiño de Manzaneda unha persoa de nome ben curioso: Deus Aspera da Pena. Fieis á etimoloxía do substantivo tamén existen individuos, referenciados en documentos medievais, con nomes como María da Penna (na contorna de Lugo polo ano 1334) e Pero Anes da Penna (en 1380 pola Terra de Asma). A asimilación do topónimo para denominar unha familia confírmase, por exemplo, nun texto do 11 de xuño de 1546, que ratifica unha venda efectuada por “Fernando das Penas, vezino de tierra de Vea (...) a Esteban d’Outeiro, vezino de la felegresýa de Santa Cristina de Bea (...)” de “toda la parte e quynón que le pertenesçía en los lugares das Penas, sytos en la felegresía de Santa Cristina de Bea (...)”. Apelídase deste xeito a escritora e crítica literaria Montse Pena Presas, autora d’Un chapeu negro e un nariz de pallaso. Tras os pasos de Roberto Vidal Bolaño; o futbolista galego Uxío da Pena Gutiérrez; e o director de cine Manuel Pena Gómez, cuxa ópera prima foi a curtametraxe Hipotálamo, seleccionada para o Festival Internacional de Ourense.