Muíña, Muíño, Muíños, Muruxosa, Nabeira, Nabeiras, Nabeiro, Naia e Neves

Curioso resulta que existan apelidos na Galiza como Molina, Molino e Molinos, cando as formas habituais e lexítimas son Muíña, Muíño e Muíños. Os castelanizados son frecuentes en 27 concellos para o primeiro deles (encabezados por Porqueira, Cortegada, Bande, O Pereiro de Aguiar, Vila de Cruces...), en tres municipios para o segundo (Teo, Marín e Vigo) e en 15 para a última forma (Os Blancos, Outes, Porqueira, Muros, Xinzo da Limia). Son máis de 850 persoas as que empregan o primeiro, 25 as que usan Molino e 433 a forma Molinos. No que atinxe ás grafías propiamente galegas, Muíña existe en 20 municipios (Pol, A Fonsagrada, Ribeira de Piquín, A Pastoriza, Meira...) e úsana 460 persoas; Muíño téñeno 3.600 esparexidas por 63 concellos (Tordoia, Trazo, San Sadurniño, Cedeira, Moeche...) e 2.800 son as apelidadas Muíños, que o usan en 62 municipios máis (A Lama, Rairiz de Veiga, Ponte Caldelas, Cotobade, Pazos de Borbén...). Como topónimos, Muíña conta cunhas once entidades de poboación; porén, é moi significativa a presenza dos lugares chamados Muíño ou Muíños, amais de existiren as parroquias de San Pedro de Muíños (no concello ourensán homónimo) e San Tirso de Muíño (Zas). Do termo latino molinum proceden estes dous últimos topónimos, e o primeiro deles –segundo Manuel Lorenzo Baleirón– terá que ver coa “casca miúda do cereal cando se axira”. Se botamos man da diplomática antiga localizamos, mercé ás transcricións de F. Pérez Rodríguez, a dádiva que “María Pelagii de Molendino” (María Páez do Muíño) lle entrega ao mosteiro de Toxos Outos o 29 de xaneiro de 1254. Esta viña a ser a herdade que posuía en Villa Viride (Vilaverde, Santa María de Roo – Noia), a mesma que lle entregara en dote o seu marido “Iohannes Iohannis dictus de Molendino” (Xoán Eáns, chamado “do Muíño”). Xa nas terras de Allariz, e 75 anos máis tarde, o alcalde desa vila –Gonzalo Eáns– dálle a Pedro Domínguez o casal de Muíños, que por ese tempo ocupa “Domingo Eanes dos Muýños”. Están presentes, entre outras persoas, “Maria Eanes dos Moýños et sseu ffillo Pero Eanes” (segundo transcribe Ramón Lorenzo). Ademais, a forma Muíños pode ser usada indistintamente por determinadas persoas tanto en singular como en plural, como se constata nos textos medievais de Oseira, pois en 1439 identificamos un “Johan do Muyno” que é a mesma persoa que “Johan dos Muynnos”. Por outra banda, non recompilamos datos substanciais sobre o apelido Muíña, mais podemos achegar que no século XIX existen persoas apelidadas Muíña en Compostela, como o testemuña o asento do nacemento de Isidora de Pazos Muíña (filla de Gabriela Muíña e Pedro de Pazos). Conservado no AHUS, este está datado a 8 de novembro de 1841.Un destes apelidos é usado pola actriz naronesa Iolanda Muíños, merecente do Premio María Casares (2011) na categoría de mellor actriz protagonista, por Life is a paripé. Tampouco queremos esquecer a tamén actriz, guionista, directora e produtora Alexia Muíños. Sonoro e curioso resulta o apelido Muruxosa. Habitualmente grafado na forma non restaurada Murujosa e incluso Morujosa, non o empregan máis de 70 persoas da Galiza e concretamente nos concellos de Friol, Sobrado, Toques, Melide, Compostela e A Coruña. Existe ademais un lugar así denominado en San Paio de Paradela (Toques). A Fitotoponimia de Gonzalo Navaza achega que as moruxas ou muruxas (descritas por Sarmiento) son dúas especies botánicas correspondentes coa Stellaria media e a Fumaria agraria. De aí que ao lle engadir –osu (“sufixo abundancial”) se poida entender que Muruxosa sería un lugar onde abundan esas plantas, tamén denominadas “herbas paxareiras”. No plano documental temos por 1555, nas terras de Noia, unha muller chamada Inés da Moruxosa, a mesma que vemos nesa vila 12 anos máis tarde (ou ben unha muller homónima) que exerce de panadeira (“Ynés de la Moruxosa, panadera, mujer de Juan d’Eyras”). Dos lugares nos que se produce o nabo (Brassica napus), hortaliza da familia das crucíferas da que non só se aproveita o tubérculo senón tamén as follas cando son tenras (nabizas) ou antes da floración (grelos), xorden topónimos como Nabeira, Nabeiras e Nabeiro. As dúas primeiras contan con referencias toponímicas, concretamente son oito lugares localizados nos municipios de Cesuras, Culleredo, Irixoa, Monfero, Oza dos Ríos e San Sadurniño. Convertidos en apelidos, as formas predominantes son con “v”; de modo que hai 38 concellos –como Oza dos Ríos, Cesuras, Abegondo, Coirós e Betanzos– con habitantes que teñen por “nome de familia” o de Naveira (non menos de 2.230) e 13 concellos máis (entre os que están A Capelada, Neda, San Sadurniño, Valdoviño e Narón) co mesmo apelido en plural e que usan unhas 700 persoas. Ademais, a flexión masculina Naveiro rexístrase en 24 municipios (O Pino, O Grove, Meaño, Touro, Moraña...) e conta con máis de 600 ocorrencias. Un foro outorgado por San Martiño Pinario o 21 de maio de 1549 ten por beneficiarios a “Joan de Ponte, vezino de Santa María de Chayán (...) y a vuestra muger Catalina Nabeyra”. Dez anos antes, o 4 de febreiro, dous veciños de San Vicenzo de Bama, “Pero de Midón e Gregorio Nabeiro”, obríganse a lles pagar aos armeiros de Compostela “Alonso Rodrigues de Caldas y (...) Juan de Castroberde (...) los frutos e rentas del mayordomazgo” da Bama. Entre os personaxes destacados do noso país debemos citar os irmáns filántropos Xoán e Xesús García Naveira (naturais de Betanzos) e Isabel Naveira, premio Mestre Mateo á mellor actriz (2012). A Casa de Naia, Naia e os Muíños de Naia son entidades de poboación de Antas de Ulla, Arteixo, Cambre e Vigo. Ademais, no primeiro deses concellos existe unha freguesía tamén denominada Santa María de Casa de Naia. Sobre o topónimo Naia achega Iván Sestay Martínez que é “un valónimo (nome de val ou de concavidade do terreo), cuxo valor nolo confirma a súa covariante fonética Navia (en orixe tamén un valónimo pero que acabou moitas veces dándolles nome a ríos que flúen encaixados por vales estreitos)”. Eses nomes de lugar tamén se han rexistrar entre os apelidos galegos, aínda que na actualidade vese a forma non restaurada Naya en 21 concellos (Arteixo, Bergondo, Culleredo, Cambre, Oleiros...) e úsana non menos de 2.250 persoas. Entre a diplomática moderna de Noia consérvase un arrendamento efectuado por Alberte González da Naia que leva data do 20 de febreiro de 1578. Avanzando coa análise dos apelidos, seguimos agora con Neves, con evidente presenza nas terras do Porriño, Ponteareas, Ourense, Vigo e A Coruña na súa forma galega; na castelanizada compróbase en 40 municipios máis, dos que fican á cabeza Riós, A Gudiña, Castrelo de Miño, Cartelle e Vilariño de Conso. Son máis de 1.500 persoas as que o usan, nunha variante ou noutra, malia que só medio cento o empregan en galego. Por outra banda, lugares denominados As Neves figuran entre as entidades de poboación dos concellos da Capela, Portomarín, Taboada e o municipio homónimo das Neves, que tamén conta cunha freguesía denominada do mesmo xeito coa advocación a Santa María. Alén disto, a Nosa Señora das Neves (ou ben Santa María) é a patroa de determinadas parroquias dos concellos de Castrelo de Miño, Oímbra, Ortigueira, Ribas de Sil e San Amaro. Da documentación moderna queremos lembrar unha venda de 1536 efectuada por “Gonçalo Neves e Juan de Caraván, vezinos de la felegresía de Santa María de Lestedo e Pedro de Montes, vezino de la felegresía de Santa María de Marrozos, e Alonso Neves e Vertolomé Neves, vezino de la felegresía de San Marino d’Arís”. Os bens dos que se desprenden estas persoas son os lugares dos Gómez, Recarei e Caçorraas e estaban situados en terras do Ulla. O seu adquiridor, “Francisco González Vorrallo, vezino de la çibdad de Santiago”, paga por eles 35 reais de prata. Que conste que, aínda que no século XVI adoita ser habitual o apelido Neves na forma galega, xa se albisca cara a finais desa centuria a forma castelanizada, como se constata no testamento (conservado no ACS) de “Juana Nyebes, vezina de la çibdad de Santiago”. Estas vontades foron pronunciadas o 20 de xullo de 1582. No entanto, antes desta data tamén hai varios Nieves polas terras de Ribadulla.