Guimarei, Hedreira, Herbogo, (da) Igrexa, Igrexas, Lavandeira, Laxe, Laxeiro e Liñares

Rivas Quintas sinala que do antropónimo Vimaredus xorden os topónimos Guimarei, Guimaré, Guimareu etc. Porén, guiándonos de Clara Iglesias, Guimarei trátase dun topónimo de posesor (Villam Wimaredi), xenitivo do antropónimo xermánico Wimaredus. Na actualidade existen tan só 7 entidades de poboación co topónimo Guimarei, amais de tres freguesías: San Tomé de Guimarei (Baralla), San Xiao de Guimarei (A Estrada) e Santa María de Guimarei (Friol). Non podemos descartar a posibilidade de que noutro momento houbese máis parroquias así denominadas, pois temos o caso de San Mamede de Guimarei (ou Vimarei) en Cuntis polo ano 1168, que logo mudou pola denominación San Mamede de Belai e máis recentemente pola de San Mamede de Piñeiro. E incluso tamén habería numerosos topónimos menores así designados, como é o caso do "agro que chaman de Gimareyn", sito en Santa Baia de Arca (O Pino), cuxas dúas sétimas partes e o "cassal que chaman dos Olmos" vendeu en 1325 "Pero Domingues, dito sobrino, de villachaan" a "Martín Martins, dito de Jouin" é a súa "moller Sancha Migeens". Non temos constancia de que existan persoas na Galiza apelidadas Guimarei, pois a acepción imperante resulta ser a castelanizada Guimarey, que conta con máis de 608 individuos diseminados por 25 concellos. Nos lugares onde máis abonda están: Cuntis, A Coruña, Caldas, Vigo e Arteixo. Curiosamente do primeiro deses municipios é un Garçía de Guymarey que xunto con Pero do Baño se obrigan a lle pagar ao cóengo Gómez Rodríguez de Casal de Raros 300 reais de prata por 300 celamíns de millo e 100 de centeo, segundo consta nunha escritura do 19 de xaneiro de 1526. Do antropónimo "Vimaredus" xorden os topónimos Guimarei, Guimaré, Guimareu, segundo Eligio Rivas Quintas Avanzamos agora co apelido Hedreira, tantas veces escrito sen o "H" etimolóxico e xa rexistrado na documentación medieval do mosteiro de Montederramo. Así, a 4 de marzo de 1269, nun foro outorgado polo abade dese cenobio aparece entre as testemuñas un Vaasco Pérez da Hedreira. Xa na Era Moderna, tamén con "H" se ve nun concerto entre Beatriz de Saavedra e "Francisco da Hedreyra, vezino de la felegresía de San Biçenço de Curtis". O texto, conservado no AHUS, leva data do 24 de novembro de 1553. Na Galiza rexístranse preto de 900 persoas actualmente así apelidadas e que aparecen censadas por Betanzos, Bergondo, Santiso, Forcarei, Oza dos Ríos e trinta municipios máis. Porén, todos levan o apelido sen a correcta grafía. E no que atinxe á toponimia 10 son os lugares así chamados, existindo só unha parroquia con esa denominación, a de Santa Comba de Hedreira, nos termos municipais da Veiga. Tanto o topónimo como o apelido proceden do substantivo hedra ao que se lle engadiu o sufixo –aria, e aínda que formaría o nome de lugar Hedreira, guiándonos de Gonzalo Navaza habería que ver como derivados do mesmo termo as denominacións Aldereiras, Ereiras e outras. Sinala Boullón que Igrexa, igual "Eirexa" e "Eirexe", provén do latín 'ecclessia', asemblea, reunión do pobo ou reunión de fieis Aínda menos habitual son os topónimos e apelidos Herbogo, os primeiros existentes en San Pedro de Herbogo (Rois) e nunha entidade de poboación desta freguesía, e os segundos usados unicamente por menos dunha ducia de persoas do concello da Estrada e na forma Herbojo. No que atinxe á parroquia, esta documéntase nun texto do Tombo de Toxos Outos datado a 17 de xaneiro de 1176. Segundo o que nel se explica Raimundinos Bonifacio e Aurora Eáns vendíanlle á comunidade regular citada a "portione mea integra ecclesie Sancti Petri de Oruogo". Polo século XVI, concretamente por 1552, xa aparece citada como San Pedro de Erbogo, ao igual que se reflicte n'O libro do subsidio de Santiago (por 1500) que transcribe Mercedes Vázquez Bertomeu. No que afecta ao apelido, e vinculado con esa mesma freguesía, queremos traer até estas liñas unha venda que Xoán de Rioboo (de San Xoán de Buxán) estabelece o 14 de marzo de 1556 con "Juan da Costa, vezino de la felegresía de San Pedro d'Erbogo (...) y Antonia d'Erbogo" de "toda la mi parte e quiñón que yo tengo e me pertenesçe en el lugar de Ferreiros de Baxo". Lavandeira procede do verbo "lavare", aínda que tamén se ten relacionado co paxaro homónimo (dA FAMILIA DOS MOTACÍLIDOS) Tanto o apelido Igrexa como Igrexas existen na Galiza na forma castelanizada, constituíndose, en conxunto, como un dos doce apelidos máis frecuentes do país. Segundo os datos facilitados polo ILG, non existen persoas que o usen en galego. Porén, coidamos que na base de datos non se rexistran moitas veces as persoas que o teñen galeguizado, tal é o caso do escritor Manuel Igrexas Rodríguez. Os apelidos, nas versións castelanizadas, esténdense por 278 concellos galegos, sendo ben significativos nos da Pastoriza, Montederramo, Castro de Rei, Cerceda e Riotorto, para o que vai en singular; e nos de Val do Dubra, A Peroxa, Coles, San Cibrao das Viñas e Taboadela, na forma en plural. Como topónimo aparece en preto de 392 lugares, mais só tres parroquias levan un nome vinculado con ese termo: Santa María de Dúas Igrexas (Forcarei), San Pedro de Lamaigrexa (A Pobra do Brollón) e Santa María de Igrexafeita (San Sadurniño). O nome igrexa procede daquel termo do latín vulgar que significa asemblea de fieis ou reunión, isto é, ecclesia. Deste xurdirán outros topónimos como Eirexa, Eirexe, Irexe, Irexa etc., polo que sumados aos lugares anteriores case estaríamos preto dos 600 topónimos. Servíndonos das transcricións de Pablo S. Otero Piñeyro podemos afirmar dentro dos dominios de Oseira "Afonso da Iglesia" e a súa "moller Ynés da Iglesia" gozaron por 1471 de certos patrimonios, entre outros a leira de Feyxeedo. Por outra banda, e nese mesmo territorio, era criado do abade de Oseira por 1443 un tal Gomes da Iglesia. Que conste que debemos indicar que a forma Iglesia é bastante habitual xa no século XV. Non podemos esquecer entre as persoas apelidadas deste xeito a Luís Iglesia Besteiro, actor e director de dobraxe, e a Maribel Iglesias Baldonedo, biógrafa tanto do escultor Francisco Asorei como do poeta Ramón Cabanillas. Lavandeiras, Lavandera e Labandeiras son variantes do apelido Lavandeira, habendo máis de 1.500 persoas galegas apelidas nalgún dos xeitos. A primeira das formas só existe en Viveiro, a segunda na Coruña, a terceira en 22 concellos (encabezados por Vilasantar, Toques, Boimorto, Boborás e Frades) e a forma correcta, Lavandeira, en 43 concellos (sendo Vimianzo, Laxe, Zas, Coristanco e Muxía, os máis significativos en relación coa porcentaxe). Vinculados coa toponimia, Lavandeira procede do verbo lavare, aínda que tamén se ten relacionado co paxaro homónimo (do grupo das Motacillas) e co oficio –remunerado ou non– exercido por moitas mulleres. Existen unhas 40 entidades de poboación así denominadas, mais no que respecta a persoas destacadas que fixeron uso deste nome como apelido debemos citar o deputado nas cortes de Cádiz, nado en Compostela e falecido nos Baños de Cuntis, Vicenzo Xosé de Castro Lira e Lavandeira. Tamén podemos lembrar o bibliófilo Fermín Fernández Penzol-Labandeira (1901-1981). No que atinxe á documentación histórica cómpre sinalar que resulta habitual ver escrita a forma Labandeira, tal e como se comproba nunha escritura pola cal "Françisco Gonçales, goarnyçionero" se compromete con "Gonçalo da Labandeira," de aprender o oficio a un sobriño deste, de nome Xoán Vidal. Tal documento leva data do 26 de novembro de 1544. O substantivo Laxe, segundo Paulo Martínez Lema, ten que ver cun derivado céltico do termo 'Lagena' Son 68 os lugares chamados Laxe ou Laxes que se localizan no país, así como 8 freguesías, nomeadamente: San Pedro de Laxes (Baralla), San Xoán de Laxe (Chantada), San Xosé de Laxe (Fornelos de Montes), Santa María de Laxe (no concello homónimo), San Martiño da Laxe (Moraña), Santiago da Laxe (Paradela), San Fiz da Laxe (O Saviñao) e San Xoán da Laxe (O Valadouro). Ademais o concello coruñés da Laxe, como se observa, tamén usa este nome. No plano antroponímico o ILG non achega ningunha ocorrencia para as formas Lajes, Laxe e Laxes. Porén, si indica que apelidados Lage hai unhas 4.850 persoas distribuídas en 111 concellos (Fornelos de Montes, Ortigueira, Xove, Mondariz-Balneario, Taboadela...); 94 coa forma plural Lages (nos municipios de Soutomaior, Vilagarcía de Arousa, Tui, Cangas, Pontevedra e Vigo), e Laje unicamente conta con 12 individuos (entre Castroverde e Vigo). No plano histórico certificamos a presenza do casal de Lageam ("quod est in Santo Felice de Mugia") polo ano 1309, e empregado como apelido vese en numerosas ocasións ao longo do medievo. Velaí un Juan de Lagea rexistrado no "Minutario notarial de Pontevedra" polo ano 1433. Nun foro do mosteiro de San Pedro de Tenorio, que leva data do 6 de novembro de 1533, lese que o seu abade afora o lugar de Calvelle "a Johan da Laxe, casero et morador que agora es al presente en el dicho mi lugar e vezino del dicho coto". No plano etimolóxico cómpre sinalar que laxe é unha pedra lisa e plana, cuxa procedencia ten que ver –segundo Paulo Martínez Lema– cun derivado céltico do termo Lagena. Por outra banda, unha persoa que traballa coa pedra facendo laxes é un laxeiro, recollido como apelido no medievo en varias ocasións. Por exemplo, un Gonçalvo do Lageeyro vive en Ourense polo ano 1399 e un "Álvaro do Laxieyro" é "vezino de la felegresýa de San Lorenço de Pyñor" por 1543, quizais descendente doutro homónimo que residira na mesma parroquia polo ano 1495, segundo certifica un documento do ACS. Na actualidade o apelido Laxeiro está extinguido, malia que o fai lembrar o nome artístico dun prestixioso pintor galego: Xosé Otero Abeledo – "Laxeiro". Co apelido Laxe podemos mencionar o cineasta Óliver Laxe, galego nado en París en 1982, Premio Fipresci do Festival Internacional do Cine de Cannes (2010); e o antigo presidente da Xunta entre 1987 e 1990 Fernando González Laxe. Co significado de lugar no que se sementa liño (Linum usitatissimum), Liñares resulta outro topónimo de interese, procedente do termo latino linum. A ese vocábulo engadiríase o sufixo –ale para producir tanto o topónimo antigo Liñal como Liñar ou Liñares, valéndonos dos estudos de Gonzalo Navaza. Son 55 os lugares denominados Liñares en toda Galiza e 4 as parroquias: Santa María de Liñares (As Neves), Santo Estevo de Liñares (Pedrafita do Cebreiro), San Cosme de Liñares (A Pobra do Brollón) e Santiago de Liñares (Santiso). No que afecta á onomástica, máis de 3.750 persoas apelídanse así xunto coa forma castelaniza Linares. En galego esténdese por Tordoia, Cerceda, A Baña, Trazo, Ordes e 42 concellos máis, na outra das formas vese en 25 concellos, sendo predominante na Pontenova, Ribeira de Piquín, A Fonsagrada, Chantada e Riotorto. Coa grafía propiamente galega vese nun texto do 11 de decembro de 1419 rexistrado no Libro do Concello de Santiago (1416-1422), concretamente no recoñecemento que o notario Roi Martínez indica de ter recibido certa cantidade de diñeiro en concepto de salario. Entre as testemuñas do mesmo está presente "Juan Dominges de Liñares", morador "enna dita çibdade". Liñares, ademais, tamén se apelidaba o mordomo do conde de Lemos por 1511, tal e como rezan varios textos ("camarero Geronymo de Liñares"). Entrevista ao escritor Manuel Igrexas Rodríguez: "É moi satisfactorio ver o teu nome e apelidos escritos na túa lingua de maneira correcta" -Vostede é autor de varios ensaios e publicacións vinculadas coa memoria histórica. Coido que o coñecín na presentación do seu libro Xesús Golmar (2005), mais tamén me interesou a súa traxectoria logo de coñecer que restaurou ao galego o seu primeiro apelido. Cando acontece isto? Foi en xuño de 2002 cando se produciu a resolución xudicial que oficializou a forma galega do meu apelido "Igrexas", pero levaba máis dun ano cos trámites do expediente. -Que motivos o moveron para actuar así? Mereceu a pena desde o punto de vista persoal? Non recordo cando empecei a pensar que debía cambiar o meu apelido para a súa forma galega. Moitos anos antes de iniciar os trámites xa consideraba que os nomes e apelidos, que son a expresión pública da nosa identidade, deben corresponderse con ela, e cando se ofreceu a posibilidade legal de facelo non o dubidei. O cambio ocasionoume algúns trastornos burocráticos (DNI, carné de conducir...) e aínda hoxe, cada vez que o pronuncio, teño que soletrealo para que o escriban de maneira correcta, pero pagou a pena para poder asinar con ese apelido e velo restaurado nas comunicacións e documentos que me afectan. -Como resultou o proceso administrativo? O proceso foi moi sinxelo: facer unha solicitude no Rexistro Civil documentando cal debería ser a forma correcta do apelido. Pero os trámites alongáronse un pouco porque o xuíz non quixo realizar o cambio. Un novo xuíz con maior sensibilidade cara á lingua tramitouno de inmediato. -Animaría outras persoas a que actuasen de modo semellante? Animaría a todas e todos a que o fagan. É moi satisfactorio ver o teu nome e apelidos escritos na túa lingua de maneira correcta. -Que supón restaurar os apelidos á forma propiamente galega? Para min foi cumprir un deber con todos os meus e as miñas devanceiras que non tiveron a oportunidade de elixir se querían que concordasen os seus nomes e apelidos coa lingua na que falaban. -Coñece algunha persoa do seu contorno que gustase tamén de mudar a súa onomástica do castelán ao galego? Hai varias persoas do meu contorno que desexarían restaurar os seus nomes e apelidos, mesmo teño axudado a alguén que iniciou os trámites. Moitas non dan o paso polo temor aos atrancos e problemas burocráticos que supón o cambio. Sería preciso que a propia Administración axilizase este tipo de trámites e fixese campañas de información para que a poboación fose coñecedora da posibilidade da restauración.