Figueiroa, Filloi, (da) Fonte, Fontes, Forxán, Forxáns, Freán e Froxán

Un texto do 23 de decembro de 927 que forma parte do Tombo de Celanova trata da restauración da vida regular dun mosteiro con advocación a San Salvador, localizado preto da cidade de Lugo, que fundara o abade Quintila. Tal empresa protagonízana varias persoas principais do reino xunto co conde Gutier Menéndez, pai de San Rosendo. Entre os lugares citados en tal documento está a vila de “Figariola in valle Morratio iusta mare” (se cadra, A Costa de Figueirón, na parroquia bueuesa de Beluso). Este topónimo Figariola vénlle ao lugar pola presenza de figueiras (ficaria) de modo que a terminación –ola, para formar o diminutivo, guiándonos por Gonzalo Navaza, daría topónimos como Figueiroa, Figueiroá, Figueiró e incluso Figueirón. Así e todo, ímonos centrar en Figueiroa, xa que será usado tamén como apelido. Na Galiza existen 21 entidades de poboación con este nome, así como tres freguesías: San Miguel de Figueiroa (Abegondo), San Paio de Figueiroa (Arzúa) e San Martiño de Figueiroa (Cerdedo). Porén, cómpre sinalar que a parroquia de San Paio da Estrada até non hai moito era coñecida igualmente como San Paio de Figueiroa. Serve para exemplificar esta afirmación un documento do 10 de decembro de 1528 polo que Maior Rodríguez, viúva de Pedro Peiteado, lle vende ao cóengo Gómez Rodríguez os bens “que a mi me pertenesçen en las felegresía de San Martino de Barbudo, e San Martino de Callobre, e de Santa María d’Aguiòòs, e de San Payo de Figueyroa”. Da presenza de figueiras ('ficaria') xorde o topónimo Figariola, que deriva en Figueiroa Aquelas entidades de poboación daríanlles apelido a non poucas familias galegas. Na actualidade, ao longo de 70 concellos distribúese na forma non normativa Figueroa, que usan case 5.000 individuos. Nigrán, Redondela, Gondomar, Lousame, Muxía, Mos, Ponteceso e Cangas encabezan a listaxe de municipios segundo a súa porcentaxe. A forma correcta aparece en moitos documentos galegos, mais achegamos aquí o extracto dun, de 1512, que reza así: “Sepan quantos esta carta de arrendamento viren como yo, Juan de Paz, veciño de Moyraime, por poder que he e tengo del muy reverendo padre et abad de Sant Benito de Valladolid, e de Lopo Rodrigues de Rucabo, en su nombre, para lo adelante contenydo, fago, arrendo e arrendo a vós Pero de Figueyroa todo ho lugar de Figueyroa Minos (...)”. Moitísimo menos significativo polo número de persoas que así se chaman é o apelido Filloi; de feito, non ascenden a máis 370 pero maioritariamente na forma castelanizada Filloy. Forcarei, Silleda, A Estrada e Cerdedo son catro dos once municipios nos que se asentan. E, a respecto do topónimo do que deriva, cómpre informar que unicamente existen dúas entidades de poboación, unha en Santa María de Aciveiro (Forcarei) e outra en Santiago de Farbán (Sarria). Poucos datos temos deste apelido, aínda que podemos citar entre os persoeiros ilustres o escritor arxentino, de ascendencia galega, Juan Filloy Grange (1894-2000). Prolífico en todos os xéneros (novela, narrativa, artigos, ensaio, poesía, teatro, tradución...), este centenario autor chega a publicar uns cincuenta títulos. Un tal don Paio das Fontes (“domnus Pelagius das Fontes”) é citado nun documento de 1158 Da Fonte, Fonte e Fontes son outros apelidos tamén con obvia vinculación toponímica. Procedente do termo latino fonte, non menos de nove parroquias están relacionadas con esa etimoloxía, igual que unhas 400 entidades de poboación. No que atinxe aos apelidos, a forma Fonte é usada por 386 persoas en 15 concellos; Fontes ten 74 ocorrencias nun total de seis municipios; e Dafonte chega a ser usado por 660 persoas en 25 concellos. Porén, están moito máis difundidos os apelidos castelanizados Fuente (3.035 individuos distribuídos en 94 concellos) e Fuentes (8.292 en 144). Dentro do contexto histórico tal “nome de familia” aparece nunha restra de documentos medievais vinculados ao mosteiro de Toxos Outos. Nun, da primeira metade do século XIII, asina un cóengo de Sar chamado “Johannes Martini de Fontibus”, o mesmo que noutras ocasións aparece como testemuña, co nome de “Johanne Martini dicto de Fontibus”, isto é, alén do patronímico (Martínez) emprega a cláusula “da Fonte”. Nas últimas vontades de Pedro Muñiz, crego de San Vicenzo de Cespón, pronunciadas o 12 de marzo de 1263, é testemuña Johannes Muniz de Fonte Cova (lembremos que Fontecova é un lugar da referida parroquia). Porén, un dos documentos máis vetustos vinculábel con este tema, que leva data de 1158, ten que ver coas últimas vontades de Pedro Seco, nas que se cita unha persoa destacada chamada “domnus Pelagius das Fontes”. Como último exemplo queremos traer até aquí a “Iohanni Petri da Fonte”, foreiro do cenobio de Montederramo por 1207. Como observamos, adoitaba ser costume engadirlle ao patronímico a denominación “da Fonte”, forma que logo sería castelanizada en de la Fuente. Tamén hai que sinalar no proceso de simplificación dos apelidos un feito interesante. Logo desta castelanización sinalada poden desaparecer a preposición e o artigo e transformarse o substantivo singular no seu correspondente plural (Fuentes). Non resulta estraño que persoas forasteiras poidan pouco a pouco galeguizar os seus apelidos por mor dun obvio contacto coa nosa propia cultura, que ao principio sería máis ben un resultado informal e cotián que un raro proceso descastelanizante. Serve de exemplo un “Juan de Fontes, vezino de la villa de Medina de Rioseco, en el Reyno de Castilla”, segundo se verte nun documento notarial de Santiago de Compostela do 16 de xuño de 1541. Así e todo, cómpre ser prudentes, pois tamén pode ocorrer que sexa un xeito “coloquial” para denominalo ou que se trate realmente dun galego asentado no reino de Castela. Froxán, Forxán e Forxáns derivan do antropónimo masculino “Froia”, como sinala Ana Isabel Boullón Por outra banda, a asimilación do topónimo para formar o “nome da familia” certifícase nun texto, do 26 de maio de 1570, segundo o cal o fidalgo Antón Rodríguez de Casal de Raros adquire de Antón da Fonte certo cereal sobre o lugar de Cima da Fonte: “(...) yo Alonso da Fonte, vezino de la felegresía de San Miguel de Moreira, digo que por quanto hes mýo propio, diezmo a Dios (...) el lugar e casas que se dize de Cima da Fonte, donde al presente vivo (...), bendo e doy en esta benta por mí e mis herederos a Antonio Rodrigues de Casal de Raros, vezino de la çib-dad de Santiago (...) siete ferrados de pan, la mytad de centeno e la mytad de mijo (...) sobre el dicho lugar e casas da Fonte”. Un dos personaxes máis destacados da historia galego-arxentina foi o enxeñeiro Pedro Antón Cerviño Núñez de la Fuente, natural de Campo Lameiro e oriúndo de Cuntis por liña materna. No plano actual, queremos facer mención da ferrolá Rosa Méndez Fonte, investigadora na Universidade Fernando Pessoa (O Porto). Seguindo a orde alfabética, cumpriría analizar os topónimos e apelidos Froxán, Forxán e Forxáns, ambos derivados do antropónimo masculino Froia, como sinala Ana Isabel Boullón Agrelo. No plano toponímico sinalaremos que Froxán se localiza en sete entidades de poboación e Forxán, en oito. Como apelidos, vémolos nun arrendamento do 7 de xaneiro de 1557 no que o escribán compostelán Xoán García Branco, por poder que ten de “Alonso Froján, curador de los hijos que fincaron de Sueiro de Forján”, lle concede a “Hesteban de Sosa (...) una casa en que solía bebir Veatriz Afonso, que está sita en la plaza del Colegio desta çiudad”. Do texto tiramos polo menos unha conclusión: as formas Froxán e Forxán adoitan ser a mesma, pois esta vacilación nos apelidos tamén se observa na toponimia. No entanto, nos textos da plena Idade Media –bebendo da información do mosteiro de Toxos Outos– aparecen as formas Frogiam (ano 1136), Frogian (1140) e Froyam (1232) vinculadas ao lugar de Freán (San Mamede de Carnota). As formas “Frogiam” (ano 1136), “Frogian” (1140) e “Froyam” (1232) vincúlanse con Freán (San Mamede de Carnota) Desa entidade, así como doutras homónimas, deriva o apelido Freán, con certa presenza nas terras do Incio. Concretamente úsano 92 persoas. Porén, os apelidos Froxán, Forxán e Forxáns (nas formas Froján, Forján e Forjanes), contan con 305, 425 e 15 ocorrencias, respectivamente. As áreas de maior influencia son: Outes, Lousame, Caldas e Noia, para o primeiro dos casos; A Baña, Negreira, Brión e Rois, para o segundo; e tanto Vigo como Vilardevós, para a forma Forjanes. Usou o apelido Froján o ex-delegado provincial de Medio Ambiente pola provincia de Pontevedra e investigador do grupo Esculca (da USC) Juan Francisco Froján Fontán (1963-2020). Igual que o persoeiro anterior, natural de Caldas de Reis tamén é a doutora en psicoloxía María Xesús Froxán Parga, profesora titula da Universidade Autónoma de Madrid. María Xesús Froxán: "Defendo os valores supranacionais que posúen as culturas propias de cada lugar" -Vostede reside en Madrid e é profesora da Universidade Autónoma. Cando e por que decide restaurarlle o seu nome a forma galega? Eu mudei o nome a María Xesús cando tiña, aproximadamente, 14 anos. Ao cambiar a lei tiñamos a oportunidade de poñer o nome como un quixese. Na miña casa eran todos moi galeguistas así que encantados de que a nena pequena decidise poñerse María Xesús. Xa estando en Madrid, non hai moito, non lembro moi ben o ano, mudei tamén o apelido para a forma correcta. Fundamentalmente porque creo que Froján é un apelido que soa moi forte, coido que o son do “j” é o peor do castelán, así que podéndome poñer Froxán resultábame moito máis fermoso e moito máis próximo ao que eu creo que é o meu apelido na súa orixe. -Cal foi a sensación que persoalmente tivo vostede? Satisfacción talvez? Como o tomaron os seus familiares? Na casa sentou moi ben, tanto é así que llo comentei tamén á miña filla, que se chama Xiana Santacreu Froxán. Pareceulle moi ben e mudámolo as dúas. Mais o proceso resultou incluso un pouco difícil porque para cambiar o dela o pai debía autorizalo. Pero non houbo ningún problema. Foise ao rexistro e fíxose. Ademais gustábame así o apelido, gustábame que fose galego galego e, sobre todo, cunha pronuncia galega. Por outra banda, a miña familia de Caldas de Reis sempre foi moi reivindicativa co idioma. Na miña casa líase en galego e o meu pai, que era o médico da vila, dirixíase aos pacientes neste idioma, malia que na casa nos falasen en castelán. Pero a lectura e a cultura eran sempre galegas. Cando mudei o nome e tamén o apelido todos estiveron encantados, por iso o meu irmán sempre lle está a dar voltas: Ai, tería que cambialo eu tamén! -Entendo que hai un momento que o profesorado a coñece como María Xesús Froján e outro no que pasas a ser chamada María Xesús Froxán. Cales foron as reaccións? En Madrid case ninguén é capaz de pronunciar María Xesús, e peor se a continuación vai un apelido como que o teño. O clásico comentario entre o profesorado é: “Ya resulta difícil decir María Xesús y ahora te pones Froxán. Para nosotros es imposible decir tu nombre correctamente”. -Considera que resulta necesario que a xente tome conciencia de exemplos como o seu? Eu creo que é fundamental. Por unha parte é un orgullo ter un apelido distinto, bonito. Por iso hai que restauralo como era, como así hai que facelo con outros, buscándolle a sonoridade propia e característica do galego. Por outra banda, reivindico acotío os valores culturais e lingüísticos, por iso sempre me presento como unha galega militante. A pesar de que vivo en Madrid desde hai moitos anos, o meu pensamento sempre está en Galicia. A miña filla estudou alí, agora volveu... O meu paso por Madrid é efémero, aquí non vou deixar rastro. É moi importante a sensación de ser galega, de reivindicar o galego, moito máis aló dos lindes xeográficos e das fronteiras. Son “nacionalista cultural”, non dende o punto de vista político. O que nos fai diferentes dos animais é a pertenza a un lugar, a unha cultura, a existencia duns valores comúns. Por iso defendo –non tanto xa o territorio– senón os valores supranacionais que posúen as culturas propias de cada lugar.