Ermelo, Ermida, Ermo, Faxil, Falxilde, Faxín, Ferradás e Ferradáns

Unicamente dous son os lugares galegos denominados Ermelo: un localizado en San Mamede de Sabaxáns (Mondariz) e outro en Santiago de Ermelo (Bueu). Nesta última parroquia, ademais, existiu unha comunidade relixiosa da que tratou no seu día o padre Yepes na súa Coronica General de la Orden de San Benito, Patriarca de Religiosos. Literalmente advirte que “San Iacobo de Ermelo fue también monasterio edificado por Pedro, abad desta casa [Sobrado dos Monxes], que después fue obispo de Yria”. Sen dúbida, e tal e como insinúa o autor, quen funda Ermelo polo século X non é outro que San Pedro de Mezonzo, bispo iriense entre os anos 986 e 1003. Segundo Paulo Martínez Lema, tales topónimos proceden de Eremellu, diminutivo de Eremu, terra estéril ou erma. Como apelido galego manteríase case inalterábel; porén, a maior parte das persoas así designadas levan ese substantivo escrito cun “h” inicial (Hermelo). Úsano pouco menos de 575 persoas dos concellos de Cangas, Moaña, Vigo, Bueu e Pontevedra. Paulo Martínez Lema sinala que o topónimo Ermelo procede de 'Eremellu', diminutivo de 'Eremu',terra estéril ou erma Como quedou sinalado, o termo Eremu formará o topónimo Ermo, que, daquela, cumpriría escribir tamén sen “H”. Con esta denominación existe unha única parroquia en toda a Galiza, San Xulián do Ermo (Ortigueira), así como varios lugares relacionados: Pazos Ermos (San Lourenzo da Pena – Cenlle), O Ermo (San Pedro de Porzomillos – Oza dos Ríos), Mourelos Ermo (San Xoán de Touro, no concello do mesmo nome) e San Pedro do Ermo (lugar de San Breixo da Balsa – Triacastela). Preto dunhas 2.500 persoas téñeno como apelido (na forma Hermo) distribuídas pola xeografía do Barbanza (Ribeira, A Pobra, Boiro e Rianxo), así como tamén por Noia, Lousame e Porto do Son, entre outros concellos. Que conste que nas terras luguesas de Guntín existiu a encomenda templaria de San Fiz do Ermo. Pero que se concentre un elevado número de persoas apelidadas Ermo polas terras do Barbanza ten que indicar que, dalgún xeito ou doutro, un topónimo alí existente noutro momento debeu servir para denominar certas familias. Mergullados nas transcricións que Francisco Javier Pérez Rodríguez elabora sobre o mosteiro de Toxos Outos, certificamos o antedito. Polo ano 1038 varias persoas son herdeiras das igrexas de Sancte Marie de Ermo et Sancti Felicis de Siaria, a primeira delas está xunto á fervenza de Santa María no río Sieira (“ada illam peruenciam Sancte Marie et intrat in riuum Syariam”). Sen dúbida, estaría situada na contorna de Porto do Son. Lindeiro con este municipio está o de Boiro, onde localizamos un documento de compravenda acordado entre “Domingo de Cures, vezino de la felegresía de Sant’André de Cures”, e o seu fillo “Juan d’Ermo”. A este venderíalle o seu pai o 29 de xullo de 1567 “(...) todos mys vienes muebles e raízes, e semobientes y pan de renta que yo tengo en el lugar de Carboeiro, en que vibe Juan Garçía de Carboeiro”. O termo 'Eremu' formará o topónimo que, daquela, cumpriría escribir sen o "H" Cun significado semellante ao anterior, “lugar deserto”, é o termo latino eremitam, do que deriva o topónimo Ermida. Luz Méndez afirma que este substantivo designa unha “igrexa pequena situada normalmente nun lugar descampado e sen culto permanente”. A súa presenza toponímica resulta ben elevada, pois existen unhas 78 entidades de poboación con ese nome así como tres freguesías, en concreto: San Salvador da Ermida (A Baña), A Nosa Señora da Anunciación da Ermida (Pazos de Borbén) e Santa María da Ermida (Quiroga). Estes e outros topónimos facilitaron que moitas familias se denominasen deste xeito, malia que na actualidade o apelido fica escrito cun “H” contrario á verdadeira etimoloxía da palabra. Ao redor de 159 concellos galegos contan tal apelido entre a súa veciñanza; destacan, no que respecta á porcentaxe de poboación, os municipios de San Sadurniño, Leiro, Rodeiro, Avión, O Valadouro, Moeche, Cerdido, O Irixo, Muras etc. Por 1362 aparece pola zona luguesa un Lopo Arias da Hermida, que con Aldara Peres de Cartel serían proxenitores de Constanza Arias. O apelido correctamente escrito e en contexto cun lugar homónimo figura nun traspaso que “Mateo da Ermida, labrador, vezino de la felegresía de San Juan de Couso” lle fai a “Pero de Bentosa, justiçia e alcalde hordinario de la dicha çibdad” de Santiago, a quen lle “conpetía e pertenesçía por justos y derechos títulos el lugar que se dize da Hermida, sito en la dicha felegresía”. O documento notarial leva data do 13 de febreiro de 1566. Co significado de “lugar deserto” é o termo latino 'eremitam', do que deriva o topónimo Ermida Entre as persoas actualmente vinculadas coa cultura podemos citar o ensaísta Xoán Hermida, o historiador Xosé Ramón Ermida Meilán e a bailarina e actriz Sabela Hermida. En vías de desaparición fican os apelidos Faxín, Faxil e Falxilde. Todas as persoas que hoxe en día os usan fano nas formas Fagín e Fajín, Fagil e Fagilde. O primeiro deles emprégano case 300 persoas, o segundo non máis de 60; chamados Fagil hai uns 56 individuos e Fagilde non máis de 40. As dúas primeiras distribúense, maioritariamente, pola Baña, Negreira e Val do Dubra; e a forma Faxil vese nos concellos da Coruña, Culleredo e Lugo; mentres que Fagilde denomina persoas dos municipios de Lugo e de Guntín. No que atinxe á toponimia, co nome Faxín podemos atopar lugares en San Mamede de Suevos (A Baña), San Salvador de Pedroso e Santa María de San Clodio (Ortigueira); co de Faxil, nas parroquias de Santa María de Viladavil (Arzúa) e San Martiño de Agudelo (Barro); e Faxilde está presente en Santiago de Saa (Lugo), San Pedro de Santaia (Palas de Rei), San Martiño de Fóra de Sobrán (Vilagarcía de Arousa) e Santa María de Mezonzo (Vilasantar). Con respecto á etimoloxía, Xosé Luís Méndez Ferrín explica no Consultorio dos nomes e dos apelidos galegos que o termo Faxín podería ter que ver co substantivo faxina, que significa “traballo, tarefa, labor”, aínda que non descarta que poida ter relación co nome Faginus. Con independencia disto, parece máis seguro que os outros dous topónimos e apelidos (Faxil e Faxilde) estean relacionados co antropónimo altomedieval Fagildus. Así, un presbítero de nome Fagildus aparece entre as testemuñas asinantes da doazón que, en maio de 879, realizan os sucesores das persoas que fundaran a igrexa de San Pedro de Laroá (na Limia). Isto recóllese no Tombo de Celanova, mais tamén houbo un abade de nome Faxildo –superior da comunidade de San Paio de Antealteres– que estabelece co bispo compostelán Diego Peláez a famosa Concordia de Antealtares (1077). Na copia do século XV que se conserva dese acordo relátase a descuberta da tumba do apóstolo Santiago. Os topónimos Faxín, Faxil e Falxilde poden estar relacionados co antropónimo altomedieval 'Fagildus' Co apelido Faxín sabemos da existencia dun labrego que por maio de 1570 consegue que lle arrenden a terceira parte do beneficio curado de Santa María de Xaviña: “otorgo y conozco por esta presente carta que vos arrendo y doi en arrendamento a bos, Juan Blanco Faxín, labrador, vezino e felegrés del dicho beneficio de Santa María de Jabiña (...) la dicha terçia parte sinecura del dicho beneficio”. Duns anos antes, concretamente de 1553, é a venda dunha herdanza que efectúa o zapateiro compostelán Xoán de Marcelle e que lle merca “Juan Fagil, vezino de la felegresía de San Giao de Roymyll (...)”. E para rematar este apartado, queremos sinalar que, en relación co apelido Faxilde, existe un documento interesante conservado no AHN, aínda que procede da catedral de Lugo. O bispo desa diocese –Afonso Henríquez– afora a “Alfonso de Fagilde e a vuestra muger, Aldara de Fagilde (...) el nuestro lugar del Monte de Roosende, que cahe et es syto so el signo de Santiago de Saa”. O pergameo leva data do 10 de xaneiro de 1478. Aínda que as formas lexitimamente galegas son Ferradáns e Ferradás, existen tamén persoas apelidadas Ferradanes, concretamente unhas 90. Así e todo, están á cabeza as formas correctas. Ferradáns, con 187 individuos así apelidados, esténdese por Vedra, A Estrada, Redondela, Mos, Compostela, Vigo e A Coruña; no caso de Ferradás, cuxo número de ocorrencias ascende a 1.500, esparéxese como antropónimo por Bueu, O Irixio, Dozón, Lalín, Moaña, Cenlle, Marín e 20 concellos máis. Como dato histórico, queremos achegar que o 13 de setembro de 1572, “Águeda de Ferradás, biuda que dixo abía fincado de Álvaro de Ferradás, defunto, vezinos de felegresía de San Payo de Lodeyro, que es en Tierra de Deza” lle vendía a “Álvaro López da Somoza, mercader (...) el lugar e casal que se dize e nonbra d’Agruchabe e Feans”. Este apelido posúe vinculación toponímica, concretamente cos lugares homónimos localizados en Santa María de Pereiro (Alfoz), San Xiao de Cordido (Foz), San Xulián de Loiba (Ortigueira), Santa María de Vilaragunte (Paradela) e San Mamede de Oleiros (Vilalba). Faxildo era abade da comunidade relixiosa de San PAIO de Antealteres cando, en tempos do bispo compostelán Diego Peláez, se realiza a famosa Concordia de Antealtares (1077) No ACS custódiase, entre os protocolos notariais, un compromiso entre Xoán da Portela, de San Salvador de Coiro, e “Domingos de Ferradás y Benito Martínez, labradores, vecinos de la felegresía de Santa María de Beluso” en relación cun preito que traían entre eles sobre a venda da metade dunha casa. O interesante deste texto do 19 de abril de 1622 é que o primeiro dos labregos é citado, indistintamente, como Domingos de Ferradás ou de Ferradáns; curiosamente, os mesmos apelidos que usa a laureada autora de Nomes de fume. Referímonos a Míriam Ferradáns Ferradás, filla tamén desas augas, desas terras de Bueu e da mesma freguesía de Beluso, para maior coincidencia. Se cadra todo queda na familia.