Apelidos: Conclusións, consciencia, conciencia e compromiso

Porque grazas aos 230 apelidos analizados ao longo dos 31 fascículos precedentes podemos certificar, entre outras conclusións, que contamos cun importantísimo patrimonio toponímico totalmente vivo, mais non por iso debemos deixar de protexelo. Incluso tamén descubrimos que igual de rica é a onomástica do país que lamentabelmente fica feble, deturpada, deteriorada por mans e voces que foron quen de nos intentar roubar as denominacións das nosas propias familias. Hoxe, tantas e tantos de nós, chamámonos non como quixeron as persoas que nos precederon, senón como autorizaron tantos e tantos rexistradores civís e notarios, así como tantos e tantos cregos de parroquias galegas que, cun ollo no templo e outro na estepa, foron quen de modificar incluso os seus propios apelidos alén dos nomes que se pronunciaban enriba da pía bautismal. Velaí como pretenderon que deixásemos de ser “indios” dunha determinada tribo do noroeste da Península para revestirmos, a golpe de pluma e papel timbrado, unha outra indumentaria máis acorde coa corte e a metrópole. Contamos cun importantísimo patrimonio toponímico totalmente vivo Lembrábanos estes días o profesor Xosé María Lema Suárez un texto que atopara nun libro de fábrica da parroquia de San Miguel de Treos (Vimianzo) que leva data de 1783 e no que “un tal Patricio do Outeiro se converte en Patricio de Otero nunha liña máis abaixo por obra e graza do cura ou escribán”. Así fica recollido no prólogo do Diccionario de Nomes Galegos, dirixido por Xesús Ferro Ruibal. Mais eses 230 apelidos tratados non deixan de ser un petisco gorentoso na onomástica do país. Velaí que ansiosos agardemos por ese (gran) Dicionario dos apelidos galegos do que Gonzalo Navaza e Ana Boullón nos anticiparon a súa existencia. Comenta o profesor da Universidade de Vigo que unhas 8.000 entradas ten a citada obra, polo que ha resultar un verdadeiro vademécum da nosa onomástica. E para efectuar a nosa criba de apelidos –como quedou sinalado outrora– botamos man, logo así, daqueles criterios anunciados ao comezo do proxecto. Observamos os que na actualidade se usan de xeito deturpado e constitúen ducias e ducias de formas para nada recomendábeis. Por iso, gustamos de facer fincapé nas formas normativas ou aconsellábeis, desbotando versións castelanizadas, híbridas e grafías pouco idóneas por seren contrarias ao galego moderno. Ademais, con tales apelidos debía existir unha evidente relación toponímica, fose esta máis ou menos representativa na Galiza. Pois que haxa unicamente tres entidades de poboación denominadas dun determinando xeito, e que estas inflúan con pouco ímpeto na antroponimia do país, non implica ignorar unha oportunidade de análise. A curiosidade, sen dúbida, é o motor da investigación. A rica onomástica do país fica feble, deturpada, deteriorada... Ademais, para mergullar na onomástica debiamos dispor dun suficiente caudal informativo e documental, estivese ou non publicado por persoas especialistas na materia. Que contásemos con textos medievais ou modernos para adobiar as análises, ben en base ao topónimo co que se relacionan ben ao seu uso como apelido, animou a introducirnos en cada unha das pequenas historias que xurdían dos papeis vellos. En moitas ocasións tamén lle demos certa liberdade ao noso particular gusto. Pois pescudar en “nomes de familia” tan interesantes como Xiance ou Arousa entregan bastantes satisfaccións, malia as lecturas sociolingüísticas que se poidan derivar deles e dos frustrantes resultados da imperante castelanización. Así mesmo, non podiamos reprimir a nosa paixón por uliscar textos nos que aparecen apelidos hoxe extintos, xa que resulta tremendamente emocionante descubrilos nun dos mellores tesouros que conta o país. Referímonos aos seus arquivos (públicos ou privados), verdadeiros templos que acubillan pequenos relatos que, no seu conxunto, ganduxan a grande Historia Nacional da Galiza. Mágoa que non existan moitas iniciativas para dixitalizar tantos fondos documentais que se conservan en pazos galegos! Mágoa que non existan moitas iniciativas para dixitalizar tantos fondos documentais que se conservan en pazos galegos e en mans privadas! Algo teñen feito diversas institucións (como o ARG, ADPo, entre outras), técnicos documentalistas como Damián Porto Rico e supoño que máis persoas a título particular. Cantas descubertas manuscritas aínda se agochan neles! Mágoa, tamén, que poucas administracións locais estean sensibilizadas con este tema e que non busquen máis orzamentos –xenerosos e non esmolas– para clasificaren e documentaren un enorme patrimonio escrito a pluma ou a trazo de cálamo. Cantas investigacións habían xurdir desde a paleografía, a historia, a filoloxía, a arte, a onomástica e a toponimia... ademais de xeraren postos de traballo! Porén, investigar e paulatinamente coñecer trae canda si non poucos resultados persoais. Por unha banda fica a satisfacción, abofé; pero sobre todo –de sermos permeábeis e non autómatas– xorden paseniño raiolas de consciencia e conciencia cara aos feitos investigados. Sensacións, estas últimas, que deberían derivar nun compromiso. É por esta razón que, a partir deste momento, comezamos a tramitar a solicitude para restaurarmos o noso apelido materno, Fuentes, a unha das formas propias da nosa lingua. Velaí que dentro de pouco comece a ser Fontes, porque de nada serve predicar sen dar exemplo. Con isto non renuncio ao manancial de auga e xenerosidade que me entregou a miña nai Elena, senón que restitúo o nome que empregaron aqueles nosos devanceiros composteláns até que alguén gustou de rexistrarllo –contra a súa vontade– nunha lingua tamén fermosa pero que non forma parte do noso berce e dos nosos arrolos atlánticos. Quero agradecer nestas liñas as axudas que nos dispensaron Gonzalo Navaza, Xosé Henrique Costas, Roberto Vilameá e Xoán Costa... Con eles aprendín determinadas etimoloxías e curiosidades que espertaron aínda máis o meu interese por estas cuestións que tamén nos ligan ao idioma, á sociedade e á historia do país. Pero tampouco podo esquecer a cada unha das persoas entrevistadas, pois ben desde o ámbito do coñecemento ou desde o testemuño persoal na restauración dos apelidos, foron exemplo e estímulo. Fique logo así a miña gratitude para co admirado e benquerido Xosé Luís Méndez Ferrín, que desde hai anos nos ten axudado en tantas cuestións; a filóloga Iria Aboi Ferradás; o cantante e xornalista Xosé Antón Bocixa Rei (que tanto fai polo rock galego dende Zënzar!); os profesores Xosé Henrique Costas (da Universidade de Vigo) e María Xesús Froxán Parga (da Autónoma de Madrid); os escritores Manuel Igrexas e Carlos Lixó; a profesora, sempre referencial, Camiño Noia (da Universidade de Vigo); a historiadora e paleógrafa, amiga desde hai anos, Alexandra Cabana Outeiro; o compañeiro e grande actor Lucho Penabade Outeiro; a apreciada escritora Mercedes Queixas Zas; o compañeiro Roberto Vilameá Ponte; a profesora Ana Isabel Boullón Agrelo (da Universidade de Santiago de Compostela) e o profesor Gonzalo Navaza (da Universidade de Vigo), verdadeira eminencia que a diario remexe no propio corazón das palabras para estimular en nós o seu latexo. Cómpre non esquecer tampouco os xentilicios do país, pois adoptan formas castelanizantes Alén destas cuestións, cómpre non esquecer tampouco os xentilicios do país, mergullar en como nos chamamos dentro das comunidades sociais, territoriais e políticas galegas, pois ao igual que pasou (e incluso de cando en vez pasa) cos topónimos, ao igual que sucede coa nosa onomástica, moitos dos xentilicios foron ou están a ser castelanizados, incluso desde os medios de comunicación. Os habitantes de Entrimo non son chamados entrimeiros (senón que ao seu topónimo se lle engade o sufixo –eño tan propio do castelán), nin os de Baños de Molgas son molgaos, nin as persoas de Friol son friolesas... Nisto tampouco se ten avanzado ren, malia os esforzos levados a cabo polo profesor Xosé Henrique Costas, autor d’Os xentilicios de Galicia e dos outros territorios de lingua e cultura galegas. Esta obra do citado académico, lingüista e profesor lanzouse desde a Universidade de Vigo; e quizais a RAG debería comezar a difundila como se merece, previa a súa aprobación, o Consello da Cultura Galega a recomendala, a prensa seria a incorporala nos seus textos e a Xunta... a asumir o que é evidente: goberna unha nacionalidade histórica (sic), Nación, con lingua propia e cun patrimonio valiosísimo que conservar! Ou sipaios e verdugos ou fillos e fillas fieis da Galiza! Non existe termo medio no amor á terra e á palabra. Os sentimentos –como sabemos– demóstranse con feitos. Para rematar, coido que estas non son para nada palabras aldraxantes. As que si resultaron contundentes foron as de Jerónimo Zurita, cando recolle as accións políticas que desenvolveron na Galiza os Reis Católicos, case as mesmas accións (e omisións) que seguimos a vivir e padecer na actualidade!