Braxe, Brei, Buio, Bustabade e Buxán

Aínda que falar de Lino Braxe (1962-2020) supón vinculalo coas artes escénicas, non hai ningunha dúbida de que o seu labor cultural tamén se manifesta de xeito destacado na poesía. Velaí queda A caricia da serpe, unha das obras máis singulares deste autor de Mugardos. Porén, poucas máis persoas da cultura coñecemos con este apelido usado na súa forma galega. Fica aí a actriz Blanca Brage Cendán, que outrora ocupou a dirección do Centro Dramático Galego en 2010. Braxe e A Braxe son os únicos topónimos que puideron servir para a formación de tal patronímico, o primeiro localizado en San Martiño de Tiobre (Betanzos) e o outro en San Vicenzo de Vilaboa (Valdoviño). Na forma non restaurada Brage rexístranse algo máis de 530 persoas, asentadas por Ferrol, Fene, Mugardos, Pontedeume, Narón, Cabanas e cinco municipios máis. Segundo unha escritura notarial de 1565 “Bartolomeu de Braje” era “clérigo, vezino de la felegresía de Santiago de Boado” (Mesía), mais dous séculos atrás un “Johannes de Bragee, clérigo Sancti Iuliani de Glisalba” (San Xiao de Grixalba – Sobrado) obtiña a oitava parte do beneficio sen cura de San Vicenzo de Curtis. Así se confirma nunha escritura conservada no AHUS que leva data do 22 de maio de 1470. Segundo Clara Iglesias, o topónimo estradense Brei poderíase vincular con xunco ou espadana Avanzando na listaxe de apelidos galegos, debemos sinalar que Brei aparece as máis das veces grafado con “y”. Os dous topónimos cos que está vinculado rexístranse nas parroquias de San Tomé e San Pedro de Ancorados (A Estrada). Por iso para abordar a etimoloxía de Brei e Brei de Riba botamos man das investigacións da estradense Clara Iglesias, que indica que “podemos relacionar este nome co lexema céltico brei-, co significado de xunco, espadana”. Con respecto a datos históricos, sinalaremos que por 1564 hai en Compostela un xastre chamado Pedro de Brei, e verbo doutros documentos posteriores quizais sexa o mesmo que aparece como mercador. Velaquí un extracto dun texto asinado un par de anos máis tarde: “En la çiudad de Santiago, a beinte e cinco días del mes de hebrero de myll e quinientos e sesenta e seis anos (...) parescieron presentes Grabiel de Brei, vezino de la felegresía de San Pedro d’Ancorados, de la una parte, e de la otra Pedro de Brei, mercader, vezino de la dicha ciudad”. Tres anos despois, pola mesma parroquia “Domynga de Brey” anda na procura dun ausente “Gregorio de Reyno, my marido”. Levaron este apelido, entre outras personalidades, o escritor galego, xurista e cofundador do Seminario de Estudos Galegos Fermín Bouza-Brei Trillo (1901-1973), o escritor, xornalista e amigo Gonzalo Bouza-Brei Villar (1952-2012) e a bibliotecaria María Brei Mariño (1910-1995). Un dos maiores propósitos desta muller –en palabras de Xurxo Salgado– era levar a cultura e os libros a todos os recunchos para gozo dos ricos e dos pobres. As tres persoas citadas, membros da mesma familia, sentiron as gadoupas e consecuencias do franquismo. A bibliotecarIa María Brei quería que ricos e pobres gozasen dos libros Na freguesía de Santa María dos Ánxeles (Brión) encóntrase o lugar de Buio, igual que acontece en Santa Mariña de Sillobre (Fene). Porén, neste último municipio, e máis concretamente na parroquia de San Xurxo de Magalofes, sitúase a entidade de poboación denominada Os Buios. Eses lugares serviron para lle dar nome ao antropónimo equivalente, aínda que ben certo é que só se albiscan persoas co apelido deturpado na forma Buyo. Esta, usada por 360 individuos, esténdese por 14 municipios coruñeses (Betanzos, Ferrol, A Coruña, Fene, Narón, Miño, San Sadurniño, Brión...) ademais da cidade de Vigo. Como dato aclaratorio queremos sinalar que outrora a freguesía de Santa María dos Ánxeles tamén correu pola denominación de Santa María de Buio, xa que así se recolle nun texto do 23 de outubro de 1557. Nel coméntase que o mercador Gonzalo de Luazes, veciño de Compostela, indicara que o seu conterráneo “Pero da Fraga, vezino de la dicha çiudad (...) le avía hecho y otorgado çierta escritura de benta del lugar de Casal dos Hescudeiros, sito en la felegresía de Santa María de Buyo, que es en Tierra de la Maýa”. Con respecto ao antropónimo, debemos citar a Gonzalo de Buio (Gundisalbus de Buio) unha das testemuñas que asina un documento de compravenda recollido entre os pergameos do mosteiro bieito de Toxos Outos (Lousame) con data do 24 de abril de 1219. Tres séculos máis tarde mora no lugar de Croído (San Xoán de Lousame) un labrego de nome Pedro de Buyo, que está obrigado a pagarlle unha determinada renda en centeo ao prior daquel cenobio. Leva este apelido o destacado futbolista galego, nado en Betanzos, Paco Buyo. Foi porteiro no Deportivo da Coruña, entre outros equipos, e incluso participa nos Xogos Olímpicos de Moscova (1980). Tamén Bustabade é un topónimo con pouca presenza na nosa xeografía, pois unicamente un lugar existe en todo país, localizado en Santa María de Seixas (As Somozas). Aínda que esta entidade de poboación é orixe do apelido correspondente, na actualidade ningunha persoa das Somozas o usa, aínda que si nos concellos lindeiros. Ferrol, Cedeira, Narón, Valdoviño, Ortigueira, Pontedeume, A Coruña e Moeche son varios dos municipios nos que se rexistra e non chegan a 700 as persoas que o usan na forma castelanizada. No Arquivo do Reino da Galiza (ARG) custódianse varios documentos vinculados con individuos así apelidados, por exemplo un preito polos bens do veciño de Santiago de Seré das Somozas, Baltasar de Bustabad, que está datado no ano 1710. E aínda que este texto leva grafado o apelido do protagonista na forma castelá, si é certo que existe documentación co patronímico en galego. Velaí a venda de diversos bens que Pedro de Bustabade e María de Chao, a súa dona, formalizan o 26 de xullo de 1614. Os compradores serán Xoán de Casal e Lucía de Gradaille. Fermín Bouza-Brei, Gonzalo Bouza-Brei e María Brei Mariño sentiron as gadoupas do franquismo No que respecta a Buján e Buxán, é bastante significativo coñecer que das 2.670 persoas aproximadamente que levan este apelido oito téñeno en galego, localizadas en Compostela. As restantes ademais distribúense por 65 concellos, encabezados pola Coruña e Lugo, seguidos logo por Vigo, Melide, Toques, Outes, Palas de Rei, Lalín e A Estrada, entre outros. Tres son as freguesías que levan este nome: Santa María de Buxán (O Bolo), San Xoán de Buxán (Rois) e Santiago de Buxán (Val do Dubra). No concello de Bóveda tamén existe unha parroquia denominada San Bertomeu de Vilarbuxán, así como varias entidades de poboación dispersas por toda a xeografía, entre as que queremos exemplificar unha de Agolada e outra de Toques. No que concirne a San Xoán de Buxán localizamos un texto, vinculado ao mosteiro de Toxos Outos, polo cal unha dama de nome Adosinda Fernández lle entrega a ese cenobio o 18 de novembro de 1209 as herdades que posuía nesa freguesía de Sancti Iohannis de Bugiam. Tamén nos fondos do mosteiro de Celanova, transcritos por Andrade Cernadas, certificamos a presenza dun lugar así denominado (“villa quam vocitant Busiani in territorio de Vanate”) nas proximidades de San Pedro de Bande (no concello homónimo) e aló polo ano 1036. Busiani é, por conseguinte, o xenitivo do nome persoal latino Busianus que daría lugar aos citados topónimos. Levan este apelido, entre outros persoeiros galegos: a tradutora Patricia Buxán; o escritor Arturo Noguerol Buxán (1892-1936), paseado polos fascistas; o dramaturgo Manuel Varela Buxán (1909-1986), “patriarca do teatro galego”; o investigador César Gómez Buxán, centrado sobre todo en temas heráldicos e xenealóxicos; e o escritor e xuíz Maximino Rodríguez Buxán – “Máximo Sar”, cofundador da Fundación Pedrón de Ouro.