Biqueira, Bocixa, Borrallo, Borraxeiros e Borraxo

Un único lugar na Galiza leva o nome da Biqueira, concretamente en San Simón de Nande (Laxe). Porén, preto de dúas mil persoas úsano como apelido. Ordes, A Coruña, Compostela, Oroso, Ames, Trazo, Betanzos, Vilagarcía de Arousa e Frades son varios dos municipios que certifican no seu padrón municipal a existencia de tal apelido, mais todos rexistrados coa forma Viqueira. Quizais proceda da raíz prerromana pic- (de forma apuntada), á que se lle engade o morfema derivativo –eira. No plano histórico queremos traer até aquí que o “bachiller Sebastián Biqueira Sanjurjo, vezino desta çiudad de Santiago”, daba conta das súas últimas vontades na referida urbe o 9 de decembro de 1548 e sinala o seguinte: “dexo e nonbro por mys unyversales herederos a Rodrigo Biqueyra San Jurjo e Constança de Lesta, mys padre e madre”. Entre outras persoas son coñecidos con este apelido o escritor Johán Vicente Viqueira (1886-1924) e o científico e tamén escritor Francisco Díaz-Fierros Viqueira. Dentro da fraseoloxía galega conservamos unha expresión moi suxestiva: “Lume de biqueira”, que vén significar o mesmo que ir a lume de carozo, ou sexa, moi rápido. Por outra banda, Lume de biqueira é o título dunha novela xuvenil, de tema futbolístico, escrita por Xosé Vázquez Pintor e que ve a luz en 1999. Unicamente se rexistran na Laracha os topónimos Bocixa, A Abeleira de Bocixa e O Loureiro da Bocixa Unicamente na Laracha, e máis concretamente na parroquia da San Pedro de Soandres, se rexistran os topónimos Bocixa, A Abeleira de Bocixa e O Loureiro de Bocixa; no resto da Galiza, non existe ren. Por conseguinte, podemos certificar que o apelido que deriva deles ten orixe na contorna do mosteiro bieito de Soandres. Preto de trescentas persoas levan na actualidade tal “nome de familia” e case a totalidade emprega a opción non normativa Bocija, aínda que coñecemos dúas persoas que si o teñen recuperado: unha delas é Xosé Bocixa Rei, natural das Encrobas (Cerceda), xornalista e documentalista. Así e todo, moitos sabemos del debido á fundación do grupo de rock galego Zënzar, do que é o seu vocalista. Poucos datos históricos puidemos recompilar dos lugares que levan esa denominación, mais sabemos que na época do antipapa Bieito XIII, cara a 1419, o abade do mosteiro de Soandres “mouera juizo contra (...) Roy d’Erçián sobre los casares de Sancta Baya et o casal de Boyga et de Bastoeyro et o casal da Armada (...); os quaes o ditio Roy d’Erçián tiña ocupados contra voontade do dito abbade et moesteiro”. Un século máis tarde, sendo o cenobio de San Martiño Pinario o herdeiro dos bens do seu análogo de Soandres, Pedro de Santa Comba adquire en foro –por medio do abade frei Miguel de Çamora– “los bienes seguientes: las heredades que se dizen de Vozeja, con el casal de Bozeja, segund las tenía e llebaba Pedro de Boçeja, e según las desenbargó al dicho nuestro monesterio Orraca de Bozeja, con más la parte de los casares de Golán e de la Armada (...)”. Este documento leva data do 11 de xaneiro de 1544. Con varias deturpacións aparece actualmente o apelido Borraxeiros, que podemos identificar coas formas Borrageiros, Borrageros, Borragueiros e Borrajeiros. Estas versións –só usadas por menos de 200 persoas– localízanse nas terras da Estrada, Cambados, Vilagarcía e Vilanova de Arousa, Ribadumia e Vigo. Non existe ningunha, que teñamos constancia e baseándonos na información que facilita o ILG, que empregue a forma restaurada (calquera día igual se anima o estradense Marcos Borrageros). Alén dos lugares con ese nome, localizados en Santa Cristina de Valeixe (A Cañiza) e San Bertomeu de Fozara (Ponteareas), rexistramos unha parroquia coa mesma denominación (San Cristovo de Borraxeiros – Agolada) e dous topónimos máis con variacións nos morfemas flexivos de xénero e número: O Borraxeiro (Ponteareas) e A Borraxeira (en Ourense). En Agolada existe unha fortaleza coa denominación de Borraxeiros, ligada a un título nobiliario –en concreto, un condado– que expide Carlos III en 1761 na forma castelanizada. Tal edificio xa aparece citado na época do arcebispo Álvaro Núñez de Isorna como “casa e fortaleça de Borrajeyros”; e como apelido compróbase en múltiples ocasión, verbi gratia nun documento notarial do 5 de maio de 1525 polo cal “Pedro de Vorrajeyros, vezino de la villa de Pontevedra” asegura que ha pagar a “Francisco Gonçales Vorrallo, vezino de la çibdad de Santiago, que soys presente, convyene a saber, seys moyos de vyno blanco/ e seys reales de plata e por razón de la venta, mytad del casal e lugar que se dize de Velbýs, sito en el lugar de Cavanelas, syto en la felegresía de Santa Olalla de Vanga, que hes en tierra de Rybadabya”. Así e todo, xa está constatado nun pergameo, custodiado no AFP, do 26 de xullo de 1362 e no cal se cita a “Gonçaluo Peres de Borrageyros”. Borrallo, ademais de ser sinónimo de borralla, identifícase co po que produce a terra seca Compramos no extracto documental antecedente a existencia do apelido Borrallo, actualmente usado nesa forma por unhas 25 persoas das terras da Coruña e A Laracha. Actualmente na Galiza non constatamos a presenza de ningún individuo que o use con “v”. Por outra banda, consérvase o topónimo A Poula de Borrallo. José Rodríguez Cruz, na súa Cultura e fala popular de San Ciprián de Hermisende, sinala que borrallo é sinónimo de borralla ou cinza, pero tamén se lle chama ao po que produce a terra seca. Un Vasco Borrallo aparece citado nun par de documentos do ACS dos anos sesenta do século XVI, así como un Xoán Ares Borrallo nun pergameo do AHUS que leva data de 1504. Non menos interesante é o apelido Borraxo, que ten a súa vinculación toponímica no lugar homónimo existente en Santa María de Viñoás (Nogueira de Ramuín). Ademais, unhas 1.650 persoas úsano como “nome de familia” segundo a Cartografía dos Apelidos de Galicia. Distribúense polos concellos de Ourense, Vigo, Allariz, Paderne de Allariz, O Barco de Valdeorras, Maceda, Xunqueira de Ambía, Barbadás etc, pero todas na forma Borrajo. No AHPOu consérvase unha vitela, datada a 22 de agosto de 1417, pola cal García Pérez, crego de Santiago de Allariz e autorizado polo vigairo e tesoureiro do bispado de Ourense, lle concede en foro ao matrimonio constituído por Xil Borrajo e a Aldonza García, allaricenses os dous, un par de casas na rúa do Portelo. Ao longo do século XVI, e polo menos desde a segunda metade da centuria anterior, comprobamos a existencia de Borraxos pola cidade de Compostela, que están relacionados co curtido de peles e exercen, polo tanto, de “tundidores”. Porén, queremos traer até aquí unha escritura de obriga do 15 de marzo de 1579 pola que “Pedro Borrajo, vezino de Sant Estevo Dagoela, jurdición del monasterio de Oseira”, xunto con outras persoas lle entregan a “Alonso de Capillas, mercader, vezino desta çiudad” de Santiago “sesenta e tres reales e medio que del resçeuieron prestados”. Por 1441 son foreiros deste último cenobio “Gomez Borrajo et (...) Fernan Borrajo, voso yrmao”, mercé ás transcricións que nos facilita Pablo S. Otero Piñeyro Maseda. Segundo Gonzalo Navaza, os nomes Borraxo como Borraxeiros teñen a súa orixe na planta herbácea 'Borrago officinalis' Entre as persoas que levan este apelido na actualidade queremos citar tanto o cómico, dramaturgo e artista (escénico e plástico) Moncho Borrajo, como o cantante e presentador de televisión Xosé Manuel Piñeiro (Borrajo), “Superpiñeiro”. Segundo a Fitotoponimia de Gonzalo Navaza, tanto Borraxo como Borraxeiros (termo ao que se lle engadiu como se observa o sufixo –ariu) terían a súa orixe na presenza da planta herbácea Borrago officinalis, o que en portugués se coñece como borragem e en galego como borraxa. Xosé Bocixa Rei. (Foto: Distrito Xermar) Entrevista a Xosé Bocixa Rei: "Desde as artes faise un gran traballo creando en galego, expresando en galego... sentindo desde o noso idioma" -Sabe cando restaurou os seus apelidos ás formas lexítimas? De sempre pensei en facer o "trámite" de restauración do meu nome e apelidos aínda que corría o tempo sen levalo a cabo. En 2008 foi o momento xa que agardaba unha filla e quería que herdase o apelido na forma orixinal galega e aí xa me decidín a normalizalo. -Que razóns o levaron a actuar así? As razóns foron varias... Unha, a xa mencionada e ademais estaba o sentimento simbólico de normalización do idioma galego, ese compromiso que eu sempre tiven coa lingua na miña vida social e profesional. Por iso galeguizar os nomes, apelidos, lugares, aldeas, etc. é un feito transcendente que axuda a conservar e dignificar nomes na lingua propia de Galiza, algo que debería ter en conta a maioría da sociedade civil que queira coidar as nosas raíces e cultura, e por restaurar os efectos desa represión cultural e lingüística alén da política, económica, laboral ou cultural que aínda hoxe sufrimos. Tareixa, Neves ou André estaban prohibidos como nomes e multitude de apelidos foron castelanizados e o meu non se salvou. Aínda lembro ben cando era adolescente e o apelido Bocixa estaba vivo nunha aldea de Meirama e, por suposto, o lugar da Abeleira de Bocixa no concello da Laracha, cunha historia bastante fantástica que formaba parte das setes "copias" que constituía a parroquia de Soandres. -Como ve a situación no que lle afecta á recuperación da onomástica galega? Evidentemente avanzouse bastante na grafía dos topónimos deste país que fora colonizado na ditadura en todos os ámbitos. A represión neste eido durou moito máis que no franquismo e o Goberno de España e a Xunta de Galiza non viron prioritarias campañas de galeguización até hai ben poucos anos. Hoxe, aínda que estamos nun momento delicado pois o galego falado está en decadencia, afortunadamente aínda me sinto optimista pois realmente toda a mocidade ten un coñecemento do idioma, aínda que sexa teórico, e confío que poidan chegar tempos mellores, nos que a sociedade se implique. -Coñeces máis persoas que o teñan feito, quer do ámbito musical quer da sociedade civil? Pois si, de feito sei de moitos casos de familias e persoas que recuperaron os nomes en galego ou ben empregaron outros novos tomados da toponimia, da mitoloxía, etc. vinculada ao noso territorio e cultura. -Cres que vós, as persoas da música que moven centos –ou milleiros– de seguidores, poderíades colaborar en facer publicidade de proxectos de dignificación cultural e lingüística? Sen dúbida. Desde as artes, tanto a musical como o audiovisual ou escénica, etc. penso que se fai xa un gran traballo de sensibilización neste eido, quer individual quer colectivo, creando en galego, expresando en galego... sentindo desde o noso idioma.